#آیات_مرتبط

1- «وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَک عَسی أَنْ یبْعَثَک رَبُّک مَقاماً مَحْمُوداً»[1]

ترجمه: «و پاسی از شب را [از خواب برخیز و] قرآن [و نماز] بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است که پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!»

توضیح: مرتبط با "إِنَّ نَاشِئَةَ الَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً" قسمت آیه سوره مزمل.

#آیات_مرتبط

2- «تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ یدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ ینْفِقُونَ. فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْینٍ جَزاءً بِما کانُوا یعْمَلُونَ»[1]

ترجمه: «پهلوهای آنها از بستر خواب فاصله می گیرد (از خواب برمی خیزند) و پروردگارشان را از روی بیم و امید می خوانند و از آنچه به آنان داده ایم انفاق می کنند. هیچ کس نمی داند که به پاداش عملشان چه چشم روشنی ها برای آنان پنهان و ذخیره شده است».

توضیح: مرتبط با "إِنَّ نَاشِئَةَ الَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً" قسمت آیه سوره مزمل.

#آیات_مرتبط

3- «یا أَیهَا الْمُزَّمِّلُ. قُمِ اللَّیلَ إِلَّا قَلِیلًا. نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلًا. أَوْ زِدْ عَلَیهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلًا»[1]

«ای جامه به خود پیچیده! شب را جز کمی، بپاخیز! نیمی از شب را، یا کمی از آن کم کن، یا بر نصف آن بیفزا و قرآن را با دقّت و تأمّل بخوان».

توضیح: مرتبط با "إِنَّ نَاشِئَةَ الَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً" قسمت آیه سوره مزمل.

#آیات_مرتبط

4- إِنَّ رَبَّکَ یَعۡلَمُ أَنَّکَ تَقُومُ أَدۡنَىٰ مِن ثُلُثَیِ ٱلَّیۡلِ وَنِصۡفَهُۥ وَثُلُثَهُۥ وَطَآئِفَةٞ مِّنَ ٱلَّذِینَ مَعَکَۚ وَٱللَّهُ یُقَدِّرُ ٱلَّیۡلَ وَٱلنَّهَارَۚ[1]...

ترجمه: پروردگارت آگاه است که تو و گروهى از کسانى که با تواند، نزدیک به دو سوم شب و گاهى نیمى از آن و زمانى یک سومش را [براى عبادت و خواندن قرآن] برمى خیزد، و خدا شب و روز را [دقیق و منظم] اندازه گیرى مى کند...

#آیات_مرتبط

5-وَمِنَ ٱلَّیۡلِ فَٱسۡجُدۡ لَهُۥ وَسَبِّحۡهُ لَیۡلٗا طَوِیلًا[1]

ترجمه: و بخشى از شب را براى او سجده کن، و در بخشى طولانى از شب به تسبیح و نیایش او بپرداز.

توضیح: مرتبط با "إِنَّ نَاشِئَةَ الَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً" قسمت آیه سوره مزمل.

#آیات_مرتبط

6- «إِنَّ‌ الْمُتَّقِینَ‌ فِی جَنّٰاتٍ‌ وَ عُیُونٍ‌* آخِذِینَ‌ مٰا آتٰاهُمْ‌ رَبُّهُمْ‌ إِنَّهُمْ‌ کٰانُوا قَبْلَ‌ ذٰلِکَ‌ مُحْسِنِینَ‌* کٰانُوا قَلِیلاً مِنَ‌ اللَّیْلِ‌ مٰا یَهْجَعُونَ‌* وَ بِالْأَسْحٰارِ هُمْ‌ یَسْتَغْفِرُونَ‌[1]

ترجمه: آنان اندکى از شب را مى خوابیدند [و بیشتر آن را به عبادت و بندگى مى گذراندند]

توضیح: مرتبط با "إِنَّ نَاشِئَةَ الَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً" قسمت آیه سوره مزمل.

#آیات_مرتبط

7- أَمَّنۡ هُوَ قَٰنِتٌ ءَانَآءَ ٱلَّیۡلِ سَاجِدٗا وَقَآئِمٗا یَحۡذَرُ ٱلۡأٓخِرَةَ وَیَرۡجُواْ رَحۡمَةَ رَبِّهِۦۗ قُلۡ هَلۡ یَسۡتَوِی ٱلَّذِینَ یَعۡلَمُونَ وَٱلَّذِینَ لَا یَعۡلَمُونَۗ إِنَّمَا یَتَذَکَّرُ أُوْلُواْ ٱلۡأَلۡبٰبِ.[1]

ترجمه: [آیا چنین انسان کفران کننده اى بهتر است] یا کسى که در ساعات شب به سجده و قیام و عبادتى خالصانه مشغول است، از آخرت مى ترسد و به رحمت پروردگارش امید دارد؟ بگو: آیا کسانى که معرفت و دانش دارند و کسانى که بى بهره از معرفت و دانش اند، یکسانند؟ فقط خردمندان متذکّر مى شوند.

توضیح: مرتبط با "إِنَّ نَاشِئَةَ الَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً" قسمت آیه سوره مزمل.

#آیات_مرتبط

8- وَٱلَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمۡ سُجَّدٗا وَقِیَٰمٗا[1]

ترجمه: و آنان که شب را براى پروردگارشان با سجده و قیام به صبح مى رسانند.

توضیح: مرتبط با "إِنَّ نَاشِئَةَ الَّیْلِ هِىَ أَشَدُّ وَطْاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً" قسمت آیه سوره مزمل.

#روایات

1-  مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اِبْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اَللَّهِ عَلَیْهِ اَلسَّلاَمُ : فِی قَوْلِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: «إِنَّ ناشِئَةَ اَللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلاً » قَالَ یَعْنِی بِقَوْلِهِ: «وَ أَقْوَمُ قِیلاً»  قِیَامَ اَلرَّجُلِ عَنْ فِرَاشِهِ یُرِیدُ بِهِ اَللَّهَ لاَ یُرِیدُ بِهِ غَیْرَهُ .[1]

#روایات

2-الإمامُ‌ الباقرُ و الإمامُ‌ الصّادقُ‌ علیهما السلام -فی قولِهِ‌ تعالى‌: «إِنَّ‌ ناشِئَةَ‌ اللَّیْلِ‌ هِیَ‌ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ‌ قِیلاً» -:هیَ‌ القیامُ‌ فی آخِرِ اللَّیلِ‌.[1]

#روایات

3- حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ مَاجِیلَوَیْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَمِّی مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی الْقَاسِمِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ الْقُرَشِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ أَوْحَى إِلَى الدُّنْیَا أَنْ أَتْعِبِی مَنْ خَدَمَکِ وَ اخْدُمِی مَنْ رَفَضَکِ وَ إِنَ‏ الْعَبْدَ إِذَا تَخَلَّى‏ بِسَیِّدِهِ‏ فِی‏ جَوْفِ‏ اللَّیْلِ‏ الْمُظْلِمِ‏ وَ نَاجَاهُ أَثْبَتَ اللَّهُ النُّورَ فِی قَلْبِهِ فَإِذَا قَالَ یَا رَبِّ یَا رَبِّ نَادَاهُ الْجَلِیلُ جَلَّ جَلَالُهُ لَبَّیْکَ عَبْدِی سَلْنِی أُعْطِکَ وَ تَوَکَّلْ عَلَیَّ أَکْفِکَ ثُمَّ یَقُولُ جَلَّ جَلَالُهُ لِمَلَائِکَتِهِ یَا مَلَائِکَتِی انْظُرُوا إِلَى عَبْدِی فَقَدْ تَخَلَّى بِی فِی جَوْفِ اللَّیْلِ الْمُظْلِمِ وَ الْبَاطِلُونَ لَاهُونَ وَ الْغَافِلُونَ نِیَامٌ اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَه‏[1]

#روایات

4- الأمالی للصدوق أَبِی عَنْ سَعْدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی الْخَطَّابِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ سَمِعْتُ مَوْلَایَ الصَّادِقَ عَلَیْهِ السَّلَامُ یَقُولُ‏ کَانَ‏ فِیمَا نَاجَى‏ اللَّهُ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ بِهِ‏ مُوسَى‏ بْنَ‏ عِمْرَانَ‏ عَلَیْهِ‏ السَّلَامُ‏ أَنْ‏ قَالَ‏ لَهُ‏ یَا ابْنَ‏ عِمْرَانَ کَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَامَ عَنِّی أَ لَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَةَ حَبِیبِهِ هَا أَنَا ذَا یَا ابْنَ عِمْرَانَ مُطَّلِعٌ عَلَى أَحِبَّائِی إِذَا جَنَّهُمُ اللَّیْلُ حَوَّلْتُ‏ أَبْصَارَهُمْ مِنْ قُلُوبِهِمْ وَ مَثَّلْتُ عُقُوبَتِی بَیْنَ أَعْیُنِهِمْ یُخَاطِبُونِّی عَنِ الْمُشَاهَدَةِ وَ یُکَلِّمُونِّی عَنِ الْحُضُورِ یَا ابْنَ عِمْرَانَ هَبْ لِی مِنْ قَلْبِکَ الْخُشُوعَ وَ مِنْ بَدَنِکَ الْخُضُوعَ وَ مِنْ عَیْنَیْکَ الدُّمُوعَ‏[1] فِی ظُلَمِ اللَّیْلِ وَ ادْعُنِی فَإِنَّکَ تَجِدُنِی قَرِیباً مُجِیباً[2].[3]

#روایات

5- وَ رَوَى أَنَسٌ عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى یَقُولُ إِنِّی لَأَهُمُّ بِأَهْلِ الْأَرْضِ عَذَاباً فَإِذَا نَظَرْتُ إِلَى عُمَّارِ بُیُوتِی وَ إِلَى الْمُتَهَجِّدِینَ وَ إِلَى الْمُتَحَابِّینَ فِی اللَّهِ وَ إِلَى الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ صَرَفْتُهُ عَنْهُمْ.[1]

#روایات

6- هَذَا مَا أَمَرَ بِهِ عَبْدُ اللَّهِ عَلِیٌّ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ مَالِکَ بْنَ الْحَارِثِ الْأَشْتَرَ فِی عَهْدِهِ إِلَیْهِ حِینَ وَلَّاهُ مِصْرَ جِبَایَةَ خَرَاجِهَا وَ جِهَادَ عَدُوِّهَا وَ اسْتِصْلَاحَ أَهْلِهَا وَ عِمَارَةَ بِلَادِهَا أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ إِیْثَارِ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ مَا أَمَرَ بِهِ فِی کِتَابِهِ مِنْ فَرَائِضِهِ وَ سُنَنِهِ الَّتِی لَا یَسْعَدُ أَحَدٌ إِلَّا بِاتِّبَاعِهَا وَ لَا یَشْقَى إِلَّا مَعَ جُحُودِهَا وَ إِضَاعَتِهَا وَ أَنْ یَنْصُرَ اللَّهَ سُبْحَانَهُ [بِیَدِهِ وَ قَلْبِهِ‏] بِقَلْبِهِ وَ یَدِهِ وَ لِسَانِهِ فَإِنَّهُ جَلَّ اسْمُهُ قَدْ تَکَفَّلَ بِنَصْرِ مَنْ نَصَرَهُ وَ إِعْزَازِ مَنْ أَعَزَّهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ یَکْسِرَ [مِنْ نَفْسِهِ عِنْدَ] نَفْسَهُ مِنَ الشَّهَوَاتِ وَ [یَنْزَعَهَا] یَزَعَهَا عِنْدَ الْجَمَحَاتِ‏ فَإِنَّ النَّفْسَ أَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلَّا مَا رَحِمَ اللَّهُ ثُمَّ اعْلَمْ یَا مَالِکُ أَنِّی قَدْ وَجَّهْتُکَ إِلَى بِلَادٍ قَدْ جَرَتْ عَلَیْهَا دُوَلٌ قَبْلَکَ مِنْ عَدْلٍ وَ جَوْرٍ وَ أَنَّ النَّاسَ یَنْظُرُونَ مِنْ أُمُورِکَ فِی مِثْلِ مَا کُنْتَ تَنْظُرُ فِیهِ مِنْ أُمُورِ الْوُلَاةِ قَبْلَکَ وَ یَقُولُونَ فِیکَ مَا کُنْتَ [تَقُولُهُ‏] تَقُولُ فِیهِمْ وَ إِنَّمَا یُسْتَدَلُّ عَلَى الصَّالِحِینَ بِمَا یُجْرِی اللَّهُ لَهُمْ عَلَى أَلْسُنِ عِبَادِهِ فَلْیَکُنْ أَحَبَّ الذَّخَائِرِ إِلَیْکَ ذَخِیرَةُ الْعَمَلِ الصَّالِحِ فَامْلِکْ هَوَاکَ وَ شُحَ‏ بِنَفْسِکَ عَمَّا لَا یَحِلُّ لَکَ فَإِنَّ الشُّحَّ بِالنَّفْسِ الْإِنْصَافُ مِنْهَا فِیمَا أَحَبَّتْ أَوْ کَرِهَتْ وَ أَشْعِرْ قَلْبَکَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیَّةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ وَ اللُّطْفَ بِهِمْ...[1]

#روایات

7- ثَوَابُ‌ الْأَعْمَالِ‌ ،بِالْإِسْنَادِ الْمُتَقَدِّمِ‌ عَنْ‌ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَیْهِ‌ السَّلاَمُ‌ :أَنَّهُ‌ جَاءَهُ‌ رَجُلٌ‌ فَشَکَا إِلَیْهِ‌ الْحَاجَةَ‌ فَأَفْرَطَ‍‌ فِی الشِّکَایَةِ‌ حَتَّى کَادَ أَنْ‌ یَشْکُوَ الْجُوعَ‌ فَقَالَ‌ لَهُ‌ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَیْهِ‌ السَّلاَمُ‌ یَا هَذَا أَ تُصَلِّی بِاللَّیْلِ‌ قَالَ‌ فَقَالَ‌ الرَّجُلُ‌ نَعَمْ‌ قَالَ‌ فَالْتَفَتَ‌ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَیْهِ‌ السَّلاَمُ‌ إِلَى أَصْحَابِهِ‌ فَقَالَ‌ کَذَبَ‌ مَنْ‌ زَعَمَ‌ أَنَّهُ‌ یُصَلِّی بِاللَّیْلِ‌ وَ یَجُوعُ‌ بِالنَّهَارِ إِنَّ‌ اللَّهَ‌ عَزَّ وَ جَلَّ‌ ضَمِنَ‌ بِصَلاَةِ‌ اللَّیْلِ‌ قُوتَ‌ النَّهَارِ.[1][2]

#روایات

8- وَ مِنْهُ‌ [ثواب الاعمال] عَنِ‌ اَلْحُسَیْنِ‌ بْنِ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ إِدْرِیسَ‌ عَنْ‌ أَبِیهِ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ أَحْمَدَ الْأَشْعَرِیِّ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ عَبْدِ اللَّهِ‌ بْنِ‌ أَحْمَدَ عَنِ‌ اَلْحَسَنِ‌ بْنِ‌ عَلِیِّ‌ بْنِ‌ أَبِی عُثْمَانَ‌ عَنْ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ أَبِی حَمْزَةَ‌ الثُّمَالِیِّ‌ عَنْ‌ مُعَاوِیَةَ‌ بْنِ‌ عَمَّارٍ عَنْ‌ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ‌ عَلَیْهِ‌ السَّلاَمُ‌ قَالَ‌: صَلاَةُ‌ اللَّیْلِ‌ تُحَسِّنُ‌ الْوَجْهَ‌ وَ تُحَسِّنُ‌ الْخُلُقَ‌ وَ تُطَیِّبُ‌ الرِّیحَ‌ وَ تُدِرُّ الرِّزْقَ‌ وَ تَقْضِی الدَّیْنَ‌ وَ تَذْهَبُ‌ بِالْهَمِّ‌ وَ تَجْلُو الْبَصَرَ.[1][2]

#نکات تفسیری

1-و مراد از اینکه فرمود" حادثه شب اقوم قیلا است" این است که نماز شب استوارترین و صائب‏ترین سخن است، براى اینکه در نماز شب حضور قلب بیشتر و توجه به کلام دقیق‏تر است. و معناى آیه این است که حادثه شب و یا نماز در دل شب ثابت‏قدم‏تر است- و یا در مطابقت قلب و زبان شدیدتر، و سخنى استوارتر و صائب‏تر است، چون خداى تعالى شب را مایه آرامش قرار داده، و نتیجه این آرامش این است که خاطر انسان از شواغل معیشت فارغ، و دست انسان از اسباب ظاهرى بریده است.[1]

#نکات تفسیری

2- این آیات [1-5 سوره مزمل] بار دیگر اهمیت شب زنده‏دارى، و نماز شب، و تلاوت قرآن را در آن هنگام که غافلان در خوابند گوشزد مى‏کند، و چنان که قبلا نیز اشاره کرده‏ایم عبادت در شب، مخصوصا در سحرگاهان و نزدیک طلوع فجر، اثر فوق العاده در صفاى روح، و تهذیب نفوس، و تربیت معنوى انسان، و پاکى قلب و بیدارى دل و تقویت ایمان و اراده، و تحکیم پایه‏هاى تقوا در دل و جان انسان دارد که حتى با یک مرتبه آزمایش انسان آثار آن را به روشنى در خود احساس مى‏کند.

و به همین دلیل علاوه بر آیات قرآن در روایات اسلامى نیز تاکید فراوان روى آن شده است.

از جمله در حدیثى از امام صادق ع مى‏خوانیم:

ان من روح اللَّه تعالى ثلاثة: التهجد باللیل و افطار الصائم، و لقاء الاخوان‏:" سه چیز از عنایات مخصوص الهى است: عبادت شبانه (نماز شب) و افطار دادن به روزه‏داران، و ملاقات برادران مسلمان".[1]

و در حدیث دیگرى از همان حضرت مى‏خوانیم که در تفسیر آیه‏ إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ‏ (کارهاى نیک اثر کارهاى بد را از بین مى‏برد) فرمود: صلاة اللیل تذهب بذنوب النهار:" نماز شب گناهان روز را از بین مى‏برد"[2].

در ذیل آیه 79 سوره اسراء نیز بحث مشروحى در این زمینه داشتیم، و ده روایت جالب در باره اهمیت نماز شب در آنجا نقل کردیم‏.[3][4]

#نکات تفسیری

3-این آیات هم چنان به بحث پیرامون عبادت شبانه، و آموزشهاى معنوى در پرتو تلاوت قرآن در دل شب، ادامه مى‏دهد، و در حقیقت به منزله بیان‏ دلیلى است براى آنچه در آیات قبل آمده است، مى‏فرماید:" این دستور عبادت و تلاوت شبانه به خاطر آن است که برنامه (عبادت و تعلیم) شب پابرجاتر و با استقامت‏تر است" (إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا)[1][2]

#نکات تفسیری

4-در آیه بعد مى‏افزاید:" این به خاطر آن است که در روز تلاش و کوشش مستمر و فراوانى خواهى داشت" (إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا).دائما مشغول هدایت خلق و ابلاغ رسالت پروردگار، و حل مشکلات زندگى جمعى و فردى هستى، و مجال کافى براى عبادت و نیایش حاصل نمى‏شود، بنا بر این عبادت شبانه را جانشین آن کن. احتمال دیگرى که در تفسیر آیه وجود دارد و از جهاتى جالبتر، و با آیات قبل و بعد هماهنگ‏تر است این است که مى‏فرماید:" چون در طول روز وظائف سنگین و تلاش و کوشش فراوان بر دوش دارى، باید با عبادت شبانه خود را تقویت کنى، و آمادگى لازم براى این فعالیتهاى بزرگ و گسترده را از آن قیام شب به دست آورى.

" سبح" (بر وزن مدح) در اصل به معنى حرکت و رفت و آمد است و گاه به شنا کردن نیز اطلاق مى‏گردد، چرا که حرکات مداومى دارد.

گویى جامعه انسانى را به اقیانوس بیکرانى تشبیه مى‏کند که گروه کثیرى در آن در حال غرق شدن مى‏باشند، امواج خروشانش به هر سو حرکت مى‏کند کشتیهاى سرگردان در آن پناهگاهى مى‏جویند، و پیامبر اسلام ص تنها منجى غریق در این دریا، و قرآنش تنها کشتى نجات در این اقیانوس است.

این شناگر بزرگ باید با عبادات شبانه خود را براى این ماموریت و رسالت عظیم روزانه آماده سازد.[1]

#نکات تفسیری

5-مراد از «ناشِئَةَ اللَّیْلِ» «برخاستن از خواب» است، چنانکه در روایتى از امام باقر و امام صادق علیهما السلام مى‏خوانیم: مراد از «ناشِئَةَ اللَّیْلِ» قیام براى نماز شب است.[1]

«وَطْئاً» به معناى زیر پا گذاشتن و قدم نهادن بر چیزى است و در آیه به معناى قدم گذاشتن در راه عبادت است. امام صادق علیه السلام در تفسیر «أَشَدُّ وَطْئاً» فرمود: منظور برخاستن از رختخواب است در حالى که جز خداوند را اراده نکرده باشد.[2]

«تَبَتَّلْ» به معناى بریدن از هواى نفس و توجه کردن به خداوند است.

امام باقر علیه السلام فرمودند: مراد از «تَبَتَّلْ» بالا بردن دست ها در هنگام تکبیر نماز است، و امام صادق علیه السلام فرمود: «تَبَتَّلْ»، حالت خضوع و خشوع به هنگام دعا در درگاه الهى است.[3][4]

#نکات تفسیری

6-پیام‏ها:

1- در عبادت، عنصر زمان مؤثر است. «ناشِئَةَ اللَّیْلِ»

2- بعضى از فیوضات و برکات، از شب نشأت و ریشه مى‏گیرد. «ناشِئَةَ اللَّیْلِ»

3- تاریکى شب، زمینه بهترى براى عبادت بى‏ریا و همراه با خضوع و خشوع فراهم مى‏کند. «ناشِئَةَ اللَّیْلِ»

4- عبادت شبانه تأثیر ماندگارترى در روح دارد. «أَشَدُّ وَطْئاً»

5- نمازشب، عامل ثبات‏قدم و تقویت عقیده مؤمن مى‏شود. «أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا»

6- حتّى پیامبر، به یاد خدا و نیایش با او محتاج است. «اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّلْ إِلَیْهِ»

7- موفقیّت در روز، نیازمند کسب قوّت در نیایش‏هاى شبانه است. قُمِ اللَّیْلَ‏ ... إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلا.[1]

#امام و آقا

1- مسئولیّت سنگینی بر دوش من و شما است. مردم عادیِ مشغول کارهای زندگی خودشان که این بارِ سنگین را بر دوش ندارند، بنیه‌ی معنوی آنها میتواند آنها را حرکت بدهد؛ [امّا] ما که مسئولیّت داریم، اگر بنیه‌ی معنوی خودمان را تقویت نکنیم نخواهیم توانست آن کار لازم را، آن مسئولیّت سنگین را به سرمنزل برسانیم. شما ملاحظه کنید خداوند متعال به کسی مثل پیغمبر، به انسان والایی مثل رسول‌الله در سوره‌ی مزّمّل [میفرماید]: بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیمِ * یا اَیُّهَا المُزَّمِّل * قُمِ الَّیلَ اِلّا قَلیلًا * نِصفَهُ اَوِ انقُص مِنهُ قَلیـلًا * اَو زِد عَلَیهِ وَ رَتِّلِ القُرءانَ تَرتیلًا؛ [1] نیمی از شب -یا زیادتر یا کمتر- برخیز عبادت کن، دعا کن، مناجات کن، قرآن بخوان، آن ساعات را مشغول باش؛ چرا؟ اِنّا سَنُلقی عَلَیکَ قَولًا ثَقیلًا؛[2] کارَت مشکل است، کار سنگینی بر دوش تو است، قول ثقیلی را به تو القا خواهیم کرد؛ باید آن را بتوانی تحمّل کنی. اگر این بیداریِ نیمه‌شب، این تضرّع، این دعا، وجود داشت، میتوانی این بار را تحمّل کنی و ببری و به منزل برسانی؛ اگر نه، نه. وضع ما این‌جوری است. عزیزان من! ما اگر بنیه‌ی معنوی خودمان را تقویت نکنیم [نمیتوانیم]؛ هرجا که هستیم -از این حقیر که مسئولیّتم از همه سنگین‌تر است تا مدیران رده‌های مختلف- همه مخاطب این خطابیم که «اِنّا سَنُلقی عَلَیکَ قَولًا ثَقیلًا»؛ باید خودمان را آماده کنیم. [3]

#امام و آقا

2- برای حرکت در این میدان آنچه که بیش از همه لازم است، دو چیز است: یکی انگیزه، آن نیروی درونی که انسان را حرکت بدهد و راه ببرد؛ دیگر، آن قطب‌نمایی که انسان، آن ستاره‌ی راهنما را فراموش نکند و جهتش کج نشود. اگر انگیزه نبود، انسان وسط راه می‌ماند؛ مشکلات زیاد است. اقامه‌ی جامعه‌ی توحیدی، اقامه‌ی عدل در میان بشر، برپا کردن خیمه‌ی حق در بین این همه طوفانهای اهوای باطل، کار آسانی نیست؛ انگیزه لازم است. این انگیزه عبارت است از توجه به خدا؛ «ذکر اللَّه»؛ مدد گرفتن از پروردگار، کار را با حساب خدا انجام دادن؛ و آن قبله‌نما هم عبارت است از توجه به هدف کار و اینکه ما مقصودمان قدرت نیست، ثروت نیست، هوی‌پرستی نیست، تمنیات شخصی نیست، ملاحظات گوناگون سیاسی نیست؛ بلکه هدفمان خداست. این دوتا خصوصیت، این دو عامل مهم، یعنی انگیزه و جهتگیری، در نماز خلاصه شده.

و این هم برای کسانی که بخش قابل توجهی از این مسؤولیت را بر دوش دارند، هم برای مردمان متوسط، هم برای عموم افراد جامعه، لازم است. البته کسانی مسؤولیتهایشان سنگینتر است، بیشتر احتیاج دارند؛ آنها نیازشان به هر دو بیشتر است؛ هم به انگیزه، هم به جهت‌یابی و دقت در جهتگیری. لذا این‌که خداوند به پیغمبر می‌فرماید: «قم اللّیل الّا قلیلا نصفه او نقص منه قلیلا او زد علیه و رتّل القرآن ترتیلا» شب را به ذکر خدا بگذران، بخش مهمی از شب را نماز بخوان، با خدا متصل شو. چرا؟ زیرا: «انّا سنلقی علیک قولا ثقیلا»(مزمل/ 1-5) خطاب سنگینی متوجه به توست، خودت را آماده کن، برای این است. بنابراین، ماها بیشتر احتیاج داریم، دیگرِ مردم هم به نسبت در درجات مختلف به نماز احتیاج دارند. نماز اهمیتش این است.[1]

#امام و آقا

3-بار سنگین انقلاب اسلامی، با هیچ بار و تکلیفی قابل مقایسه نیست. حقیقتاً انقلاب را سالم نگه‌داشتن و سالم جلو بردن، کار سنگینی است و این ملت بحمداللَّه در این سالهای دشوار و در آزمایشهای گوناگون، این بار را خوب تحمل کرده و پیش‌برده است. انقلاب و حکومت ما، مثل انقلابها و حکومتهای دیگر نیست. خدای متعال به رسول اکرم(ص) خطاب فرمود: «یا ایّها المزّمّل. قم اللّیل الّا قلیلا. نصفه او انقص منه قلیلا. اوزد علیه ورتّل القران ترتیلا. انّا سنلقی علیک قولا ثقیلا»(مزمل/1-5). این سخن و بار سنگین، حتّی بر دوش پیامبر آن‌چنان سنگین است که او را محتاج به تربیت معنوی و نفسانی و تزکیه‌ی روحی و تمرین مداوم می‌کند و ما افراد ضعیف در مقابل آن چشمه‌های جوشانِ قدرت و نیروی الهی، جای خود داریم. راز این‌که تاکنون انقلاب پیش‌رفته، نیز همین است.[1]

#امام و آقا

4-وبِهذَا الاِسنادِ، قالَ: قالَ الصّادِقُ (عَلَیهِ السَّلامُ) فی قَولِهِ (تَعالى): اِنَّ الحَسَناتِ یُذهِبنَ السَّیِّئاتِ؛ قَالَ: صَلاةُ اللَّیلِ‌ تَذهَبُ‌ بِذُنُوبِ‌ النَّهار.[1]

وَ بِهذَا الاِسناد

 اِسناد [این حدیث] همان اِسناد روایت قبلی است که راوی نقل میکند از حضرت هادی (علیه‌ السّلام) و ایشان از حضرت جواد (علیه‌ السّلام)، ایشان از حضرت علیّ‌بن‌موسی (علیهما السّلام)، ایشان از پدرشان موسی‌بن‌جعفر، ایشان از امام صادق(علیه ‌الصّلاة و السّلام)؛ سند از حضرت هادی تا حضرت صادق (سلام ‌الله ‌علیهم) این جوری است.

 قالَ: قالَ الصّادِقُ (عَلَیهِ السَّلامُ) فی قَولِهِ (تَعالى): اِنَّ الحَسَناتِ یُذهِبنَ السَّیِّئات

خب، این دیگر آیه‌ی قرآن است و‌ جای تردیدی نیست؛ پس اجمالاً معلوم میشود که حسناتی هست که سیّئات را از بین میبرد؛ نه اینکه همه‌ی حسنات این خصوصیّت را دارند که همه‌ی سیّئات را از بین ببرند! ظاهر کلام این است که  طبیعتِ حسنات -[چون] این «الف» و «لام»، «الف» و «لام» استغراق نیست- طبیعتِ سیّئات را از بین میبرد؛ که این، تطبیق میکند با اینکه بعضی از حسنات، بعضی از سیّئات را از بین میبرند. خب، حالا کدام حسنات؟ اینجا حضرت تبصیر[2] کردند:

 قَالَ: صَلاةُ اللَّیلِ‌ تَذهَبُ‌ بِذُنُوبِ‌ النَّهار

وقتی شما نماز شب میخوانید، گناهانی را که در روز انجام داده‌اید، آنها را از بین میبرد؛ چه چیزی از این بهتر؟ اینکه اهل معنا و اهل معرفت و اهل سلوک، نماز شب را گنجینه و ذخیره‌ی تمام‌نشدنی‌ای میدانند، به خاطر این است. این حالا جنبه‌ی اخرویِ نماز شب است که گناهان را از بین میبرد؛ البتّه، گناهان آ‌ثار دنیوی هم دارند، آثار اخروی هم دارند؛ وقتی گناهان را از بین میبرد، یعنی آثار سوءِ دنیویِ گناهان را هم از بین میبرد. ولی خب، ناظر به جنبه‌ی گناه است؛ یعنی جنبه‌ی امر اخروی، امر مربوط به آخرت. لکن در مورد مسائل دنیا هم همین ‌جور است؛‌ در روایاتی دارد که موجب گشایش رزق میشود -که این امر دنیوی است- و فواید فراوان دیگری.

 نقل شد از مرحوم آقای طباطبائی(رضوان ‌الله‌ ‌علیه) -صاحب المیزان که ایشان جزو شاگردهای نزدیک و مخصوصِ مرحوم آقای حاج میرزا علی‌آقای قاضیِ معروف،‌ [آن] عارف بزرگوار بودند و سالها پیش ایشان تلمّذ کردند؛ از ایشان نقل شد، بنده خودم نشنیدم از ایشان، یک فرد ثقه‌ای (مورد اطمینان) نقل کرد از مرحوم آقای طباطبائی- که آن اوایل وقتی وارد نجف شدیم، خب، آقای قاضی را که نمی‌شناختند،‌ دورادور یک قوم و خویشی‌ای داشتند، میدانستند که شخصی هست با این نام، از نزدیک با ایشان آشنا نبودند؛ میگفتند یک روز در یک راهی که میرفتم، آقای قاضی من را دید، صدا کرد و گفت: «پسرم! اگر دنیا میخواهی،‌ نماز شب بخوان؛ اگر آخرت میخواهی، نماز شب بخوان».‌ این حرفِ مرحوم آقای قاضی است به آقای طباطبائی که خب‌ الحمدلله خدای متعال خیر دنیا و آخرت را به این بزرگوار عنایت میکند. نماز شب را فراموش نکنید، از دست ندهید.

 ماها در روز، دائم مشغولیم دیگر؛ یعنی در واقع به یک معنا مشغول به کارهای دنیا، حالا بستگی به نیّتهای ما دارد. اشتغالات ما، نوع اشتغالات دنیایی است، ولو حالا کسی نیّتش خالص باشد، قصد خدا هم بکند -اگر خدا یک چنین قصدی به ماها بدهد- لکن مخاطِبات ما، مخاطباتِ دنیایی است؛‌ با مردم مواجهیم،‌ با دنیا مواجهیم، با حوادث مواجهیم، فرصتی برای خالی گذاشتن وقت و خلوت کردن با خدا در روز واقعاً دست نمیدهد، امکان ندارد؛ مگر حالا آن کسانی که اهل نماز دائمند -خوشا آنان که دائم در نمازند-[3]‌ که در همه‌ی حالات با خدا هستند. لکن به طور معمول ماها، امثال بنده در روز مشغولیم دیگر، ما وقتی نداریم که با خدا خلوت کنیم؛ سحر وقتِ خلوت با خدا است. این وقت را، این فرصت را غنیمت باید بشمریم؛ بخصوص شماها که جوان هستید، بخصوص جوانها؛ البتّه همه، لکن جوانها بیشتر شایستگی دارند چون تأثّرشان بیشتر است، بهتر است؛ همچنان که اگر ورزش بکنیم، شما که جوان هستید از ورزش سود بیشتری میبرید تا ما که در سنین بالا هستیم؛ این جوری است دیگر. اگر یک پیر همان ورزشی را بکند -و بتواند بکند- که یک جوان میکند،‌ سودی که آن جوان میبرد خیلی بیشتر از سودی است که آن پیر میبرد؛ اگر غذای مقوّی‌ای شما بخورید یا یک پیرمرد مثل بنده توفیق پیدا کند بخورد، آن سودی که شما از این غذای مقوّی میبرید، بمراتب بیشتر است از آن [سودی] که یک پیرمرد [میبرد]. معنویّات هم همین جور است، تغذیه‌ی معنوی هم همین جور است: تلاوت قرآن، ذکر الهی، توجه به خدا، استغاثه، استغفار، نماز و نماز شب.[4] برای امثال ماها که روز مشغولیم و گرفتاریم و مشکلات داریم و سر و کلّه به این بزن، کار با آن بکن، در بین این همه گرفتاری‌ها، در محیط زندگی سخت است اگر بخواهیم یک رابطه‌ی خوبی، یک استغاثه‌ای، یک تضرّعی داشته باشیم؛ چاره‌ منحصر است در همین که انسان سحر بلند شود.[5]

#امام و آقا

5-سرّ هر چیزى را باید در نحوه هستى او یافت. نماز یک نحوه حرکت خاص مى‏باشد، نه تنها در مقوله کیف و ... بلکه در جوهر نمازگزار؛ زیرا صحت آن به «نیت» است، که «نیت» همان انبعاث روح از خلق به حق است. و آنچه رایج بین غافلان مى‏باشد، نیّت به حمل اولى و غفلت به حمل شایع است؛ یعنى، «تصور» بَعث است، نه «تحقق» انبعاث. و با تخیّل بعث نیل به مقصد مستحیل و شهود مقصود ممتنع مى‏باشد. بنا بر این، نماز حقیقى آن است که واجد این حقیقت، که همان «سرّ صلاة» است، باشد. و براى نیل به این هدف، احکام و شرائط و نیز آداب و سُنَنى وضع شده است، که همه آنها علتهاى اعدادى و امدادى‏اند؛ و مناسب‏ترین حال براى رازیابى نماز همانا سحر است که نه محذور اشتغال روز را دارد، و نه مشکلِ رنجورىِ سر شب در آن است؛ لذا خداوند درباره نماز شب‏ چنین فرموده است: إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِیلًا- إِنَّ لَکَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلًا.[1]

نتایج فراوانى بر این گونه نمازهاى واجد سرّ مترتب است که نمونه آن نیل به «مقام محمود» مى‏باشد؛ چنانکه درباره پیامبر اکرم (ص) وارد شده است: وَ مِنَ اللَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَکَ عَسى‏ أَنْ یَبْعَثَکَ رَبُّکَ مَقاماً مَحْمُوداً.[2] و این معنا اختصاصى به نماز شب یا به حضرت رسول (ص) ندارد، بلکه هم در غیر نماز شب وجود دارد، و هم براى غیر آن حضرت (ص) میسور است؛ تفاوت بین آن حضرت (ص) و دیگران در درجه کمال وجودى است، نه در اصل تکامل در پرتو نماز؛ چه اینکه اختصاص فقهى، که نماز شب بر آن حضرت (ص) لازم بود و براى دیگران مستحب، مایه اختصاص سیر و سلوک توسط نماز شب نخواهد شد.

اصل جامع این مطلب را مى‏توان از سخنان عارفانه حضرت امام حسن عسکرى (ع) استظهار نمود:

"الوصول إلى اللَّه سفر لا یدرک، إلا بامتطاء اللیل‏" یعنى، رسیدن به لقاء خداوند سفرى است که تنها مرکوب راهوار آن شب‏زنده‏دارى است‏[3]

#امام و آقا

6- و من گاهى وقتى اینها [جوانها] را، این اجتماعاتشان، و این تعهدشان را [که‏] مى‏بینم، براى خودم حقارت قائل مى‏شوم؛ اگر این پاسدارى است که در کنار سنگر نماز شب‏ مى‏خواند و جانش را در محل خطر قرار مى‏دهد، اگر این سربازى است که در جبهه جان خودش را در خطر مى‏بیند و نماز شبش را مى‏خواند و وصیت مى‏نویسد- آن طور وصیتها- اگر اینها مسلمان هستند، خوب، من چه مى‏گویم؟ تکلیف ملت هم این است که با تمام این چیزهایى که براى حفظ اسلام مشغول هستند، ارتش و سپاه و همه این قواى مسلح که در جبهه‏ها مشغول فعالیت هستند، با آن هواى گرم و آن ناگواریها، اینها [را] کمک کنند، همه پشتیبان باشند و اظهار کنند پشتیبانى خودشان را به اینها، روح بدهند به اینها.[1]

#امام و آقا

7-ملتى که جوانش هر دو پایش را از دست داده و او را خواباندند و آوردند پیش من، مع ذلک، مى‏گوید که دعا کنید که من شهید بشوم، ملتى که مادر شهید مى‏آید و مى‏گوید من اولاد دیگرى هم دارم و براى شهادت حاضرم بدهم، ملتى که جوانهاى او در جبهه‏ها نماز شب‏ مى‏خواند و جهاد فى سبیل اللَّه مى‏کند و این جهاد را براى خودش فخر مى‏داند و زندگى ننگین فرصت طلبى و راحت طلبى را به کنار زده است و شب و روز خودش را در سنگر با آن هواى گرم و با آن بى‏آبى و با آن شدت مى‏گذراند و پیشروى مى‏کند، با کشتن من و امثال من کنار مى‏رود این ملت؟! اشتباه دارید شماها؛ شمایى که دعوت مى‏کنید به ایستادن در مقابل مردم. در مقابل این ملت، مى‏خواهد کسى بایستد؟[1]

#داستان و شعر

ز بس فیض سحر می جوشد از گرد سواد دل                        همه گر شب شوی روزت نمیگردد سیاه آنجا

(بیدل دهلوی)

#داستان و شعر

اگر خواهی که خورشید از گریبانت برون آید                      سحرخیزی فن خود، همچو صبح پاک دامن کن

هر سرایی را چراغی هست، صائب در جهان                                     خانه دل روشن از، نور عبادت میشود

به آهی میتوان افلاک را زیر و زبر کردن                             در آن کشور که چاک سینه محراب دعا باشد

(صائب)

#داستان و شعر

همت حافظ و انفاس سحر خیزان بود                                  که زبند غم ایام نجاتم دادند

هر گنج سعادت که خدا داد به حافظ                                  از یمن دعای شب و ورد سحری بود

سوز دل و اشک روان آه سحر ناله شب                               این همه از نظر لطف شما میبینم

به خدا که جرعه ای ده تو به حافظ سحر خیر                        که دعای صبح گاهی اثر کند چو ما را

بس دعای سحرت مونس جان  خواهد بود                           تو که چون حافظ شب خیز غلامی داری

(حافظ)

#داستان و شعر

هر که سحر ندارد                                                از خود خبر ندارد

#داستان و شعر

اشک سحر زداید، از لوح دل سیاهی                                   خرم کند چمن را، باران صبحگاهی

عمری ز مهرت ای مه، شب تا سحر نخفتم                           دعوی زدیده من، وز اختران گواهی

(رهی معیری)

#داستان و شعر

در مکتب معشوقان سختی نبود جانا                                     هر ذره به تسبیح است، بنگر که شوی دانا

این آیتِ الله است در خلوت دلداران                                   تو مشق شبت بنویس، هر خط بشود خانا

#داستان و شعر

«این شهید را دیشب در عالم رؤیا دیدم. از احمد پرسیدم چه خبر؟ به من فرمود: تمام مطالبی که (از برزخ و...) میگویند حق است. از شب اول قبر و سؤال و... اما من را بی‌حساب و کتاب بردند.»

بعد مکثی کردند و فرمودند: «رفقا، آیت الله العظمی بروجردی حساب و کتاب داشتند. اما من نمیدانم این جوان چه کرده بود. چه کرد که به اینجا رسید!»

من با تعجب به سخنان حضرت استاد [آیت الله حق شناس (رضوان الله علیه)] گوش میکردم. به راستی این جوان چه کرده بود که استاد اخلاق و عرفان این گونه در وصف او سخن میگوید؟!

بعد از مراسم ختم [شهید] به یکی از دوستان شهید گفتم: این شهید چند ساله بود؟ گفت: نوزده سال!

دوباره پرسیدم: در این مسجد چه کار میکرد؟ طلبه بود؟ او جواب داد: نه، طلبه ی رسمی نبود. اما از شاگردان اخلاق و عرفان حضرت استاد بود. در این مسجد هم کار فرهنگی و پذیرش بسیج را انجام میداد.

تعجب من بیشتر شد. یعنی یک جوان نوزده ساله چگونه به این مقام رسیده که استاد این گونه از او تعریف میکند؟

آن شب به همراه چند نفر از دوستان و به همراه آیت الله حق شناس به منزل همان شهید در ضلع شمالی مسجد رفتیم.

حاج آقا وقتی وارد خانه شدند در همان ورودی منزل رو به برادر شهید کردند و با حالتی افسرده خاطره‌ای نقل کردند و فرمودند: «به جز بنده و خادم مسجد، این شهید بزرگوار هم کلید مسجد را داشتند.»

بعد نفسی تازه کردند و فرمودند: «من یک نیمه شب زودتر از ساعت نماز [صبح] راهی مسجد شدم. به محض اینکه در را باز کردم دیدم شخصی در مسجد مشغول نماز است.» حضرت آقای حق شناس مکثی کردند و ادامه دادند: «من دیدم که جوان در حال سجده است؛ اما نه روی زمین! بلکه بین زمین و آسمان مشغول تسبیح حضرت حق است!!»

حاج آقا حق شناس در حالی که اشک در چشمانشان حلقه زده بود ادامه دادند: «من جلو رفتم و دیدم همین احمد آقا مشغول نماز است. بعد که نمازش تمام شد پیش من آمد و گفت: تا زنده ام به کسی حرفی نزنید.[1]

#متفرقه

[عارف واصل میرزا جواد آقا ملکی تبریزی (رضوان الله علیه)] استاد و پیشوای من [ملا حسینقلی همدانی (رضوان الله علیه)] در علوم حقه، برایم حکایت کرد که از طالبان آخرت، احدی به مقامی از مقامات دینی نرسد؛ مگر آنان که اهل شب زنده داری بودند... شیخ ما مرحوم علامۀ انصاری (رحمت الله علیه) در جواب کسی که از ایشان پرسید: «آیا نماز شب افضل است یا مطالعه و تحصیل علم؟» وی پرسیده بود: «آیا قلیان میکشی؟» گفته بود:« آری» شیخ گفته بود:«به جای دوبار قلیان کشیدن، نماز شب بخوان!» این، پاسخ متین و استواری است که در آن، به این طرز تفکر غلط هم اشاره شده است.

گویا شیخ چنین گفته است که اگر تو تا این اندازه مراقب اوضاع هستی و در اعمالت چنان اخلاص داری که تشخیص برتری نماز شب یا تصحیل علم برایت مشکل شده است، چگونه اوقاتت را به کشیدن قلیان میگذرانی که اقوال در باب حرام یا مکروه و یا مباح بودن آن مختلف است.[1]

#متفرقه

شیطان برخی افراد را این گونه فریب داده است که مطالعه از شب زنده داری برتر است و به همین دلیل، آنها از این فضیلت بزرگ بازمانده اند و چه بسا که شب را تا نیمۀ آن به مطالعه بپردازند و بعد، نماز صبحش هم قضا شود! او خرسند بدان است که مطالعه از نماز، برتر و فضیلتش بیشتر است، و این چیزی جز غرور و فریب نیست.[1]