#آیات_مرتبط

در ۱۱ آیه منتخب زیر از مجموع ۲۲ آیه قرآن، وصایای الهی و اولیاءالله و همچنین تواصی مومنانه که موجب حیات فردی و اجتماعی انسان است آورده شده است. 

عمده بحث قرآنی پژوهش حاضر با محوریت آیه ۱۷ سوره «بلد» و ۳ سوره «عصر» می باشد.

وَ وَصَّى‏ بِها إِبْراهیمُ بَنیهِ وَ یَعْقُوبُ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ لَکُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُون‏

وَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ لَقَدْ وَصَّیْنَا الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ إِیَّاکُمْ أَنِ اتَّقُوا اللَّهَ وَ إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ کانَ اللَّهُ غَنِیًّا حَمیداً

قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیْکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی‏ حَرَّمَ اللَّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ‏ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون‏ (۱۵۱)

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْیَتیمِ إِلاَّ بِالَّتی‏ هِیَ أَحْسَنُ حَتَّى یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْکَیْلَ وَ الْمیزانَ بِالْقِسْطِ لا نُکَلِّفُ نَفْساً إِلاَّ وُسْعَها وَ إِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ کانَ ذا قُرْبى‏ وَ بِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ‏ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُون‏ (۱۵۲)

وَ أَنَّ هذا صِراطی‏ مُسْتَقیماً فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِکُمْ عَنْ سَبیلِهِ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ‏ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ (153)

وَ جَعَلَنی‏ مُبارَکاً أَیْنَ ما کُنْتُ وَ أَوْصانی‏ بِالصَّلاةِ وَ الزَّکاةِ ما دُمْتُ حَیًّا

وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ حُسْناً وَ إِنْ جاهَداکَ لِتُشْرِکَ بی‏ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُون‏

شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ ما وَصَّى‏ بِهِ نُوحاً وَ الَّذی أَوْحَیْنا إِلَیْکَ وَ ما وَصَّیْنا بِهِ إِبْراهیمَ وَ مُوسى‏ وَ عیسى‏ أَنْ أَقیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا فیهِ کَبُرَ عَلَى الْمُشْرِکینَ ما تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ اللَّهُ یَجْتَبی‏ إِلَیْهِ مَنْ یَشاءُ وَ یَهْدی إِلَیْهِ مَنْ یُنیب‏

ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ

إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْر

#متفرقه

این ریشه ۳۲ مرتبه در ۱۳ سوره و ۲۱ آیه قرآن به کار رفته است که از نظرگاه محتوا، می توان به سه دسته آیات زیر تقسیم نمود:

۱-وصایای خداوند (۱۰ آیه)

۲-وصایای اولیاءالله (۱ آیه)

۳-وصیت پس از مرگ (در بحث ارث) (۷ آیه)

۴-تواصی طاغیان (۱ آیه)

۵-تواصی مومنان (۲ آیه)

مصدر تفاعل از این ریشه (تواصی) پنج مرتبه و به صورت جمع (تواصوا) در قرآن به کار رفته است. یک مرتبه در آیه ۵۳ سوره مبارکه «ذاریات» که ناظر به تواصی اقوام طغیان گر بوده و دو مرتبه در آیه ۱۷ سوره مبارکه «بلد» و دو مرتبه در آیه ۳ سوره مبارکه «عصر» که ناظر به تواصی مومنین می باشند.

#روایات

حَدَّثَنَا سَعِیدُ بْنُ مُحَمَّدٍ قَالَ: حَدَّثَنَا بَکْرُ بْنُ سَهْلٍ عَنْ عَبْدِ الْغَنِیِّ عَنْ مُوسَى بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ ابْنِ جریح [جُرَیْجٍ‏] عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ:

فِی قَوْلِهِ‏ «وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» عَلَى فَرَائِضِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ «وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ» فِیمَا بَیْنَهُمْ وَ لَا یُقْبَلُ هَذَا إِلَّا مِنْ مُؤْمِنٍ.

(تفسیر القمی    ج‏2    423)

۱-حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ: حَدَّثَنَا یَحْیَى بْنُ زَکَرِیَّا عَنْ عَلِیِّ بْنِ حَسَّانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ کَثِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع: فِی قَوْلِهِ: «إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ» فَقَالَ:

اسْتَثْنَى أَهْلَ صَفْوَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ حَیْثُ قَالَ: «إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا» بِوَلَایَةِ عَلِیٍّ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع وَ «تَواصَوْا بِالْحَقِّ» ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ مَنْ خَلَّفُوا بِالْوَلَایَةِ وَ تَوَاصَوْا بِهَا وَ صَبَرُوا عَلَیْهَا.

(تفسیر القمی    ج‏2    441)

قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا فُرَاتٌ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ [الصَّادِقِ‏] ع‏ فِی قَوْلِهِ [قَوْلِ اللَّهِ‏] تَعَالَى‏ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ قَالَ

اسْتَثْنَى اللَّهُ تَعَالَى أَهْلَ صَفْوَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ حَیْثُ قَالَ‏ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ. إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏ أَدَّوُا الْفَرَائِضَ‏ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ الْوَلَایَةِ وَ أَوْصَوْا ذَرَارِیَّهُمْ وَ مَنْ خَلَّفُوا بِالْوَلَایَةِ وَ بِالصَّبْرِ عَلَیْهَا.

(تفسیر فرات الکوفی       607)

وَ أَخْبَرَنَا أَبُو عَمْرٍو الْبَسْطَامِیُّ بِقِرَاءَتِی عَلَیْهِ مِنْ أَصْلِهِ، أَخْبَرَنَا أَبُو أَحْمَدَ بْنُ عَدِیٍّ الْجُرْجَانِیُّ حَدَّثَنَا عِصْمَةُ بْنُ إِسْرَافِیلَ بْنِ بجماک‏[1] قَالَ: حَدَّثَنِی عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَبَّاسِ الْبَصْرِیُّ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ رَبِیعَةَ الْقُرَشِیُّ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِیمُ بْنُ سَعْدٍ الزُّهْرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ شِهَابٍ الزُّهْرِیِّ عَنْ أَبِی سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِی هُرَیْرَةَ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص‏ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ:

وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ [هُوَ] أَبُو جَهْلِ بْنُ هِشَامٍ‏ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ- وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ [قَالَ: هُمْ‏] عَلِیٌّ وَ شِیعَتُهُ.

(شواهد التنزیل لقواعد التفضیل    ج‏2    482)

حَدَّثَنَا الْحُسَیْنُ الْجُمَحِیُّ بِمَکَّةَ حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الْعَزِیزِ[2] حَدَّثَنَا أَبُو نُعَیْمٍ حَدَّثَنَا سُفْیَانُ عَنِ ابْنِ جُرَیْجٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ قَالَ:

جَمَعَ اللَّهُ هَذِهِ الْخِصَالَ کُلَّهَا فِی عَلِیٍ‏ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا کَانَ وَ اللَّهِ أَوَّلَ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَاناً وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏ وَ کَانَ أَوَّلَ مَنْ صَلَّى- وَ عَبَدَ اللَّهَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ مَعَ رَسُولِ اللَّهِ ص‏ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ یَعْنِی بِالْقُرْآنِ،- وَ تَعَلُّمِ الْقُرْآنِ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ کَانَ مِنْ أَبْنَاءِ سَبْعٍ وَ عِشْرِینَ سَنَةً وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ یَعْنِی وَ أَوْصَى مُحَمَّدٌ عَلِیّاً بِالصَّبْرِ عَنِ الدُّنْیَا وَ أَوْصَاهُ بِحِفْظِ فَاطِمَةَ وَ بِجَمْعِ الْقُرْآنِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ بِقَضَاءِ دَیْنِهِ- وَ بِغُسْلِهِ بَعْدَ مَوْتِهِ وَ أَنْ یَبْنِیَ حَوْلَ قَبْرِهِ حَائِطاً- لِئَلَّا تُؤْذِیَهُ النِّسَاءُ بِجُلُوسِهِنَّ عَلَى قَبْرِهِ- وَ أَوْصَاهُ بِحِفْظِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ فَذَلِکَ قَوْلُهُ: وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ.

(شواهد التنزیل لقواعد التفضیل    ج‏2    483)

عطا از ابن عباس نقل مى‏کند که گفت: خداوند همه این خصلت‏ها را در على جمع کرده است. «الا الذین آمنوا» او به خدا سوگند که نخستین کس از مؤمنان بود «و عملوا الصالحات» او نخستین کس از اهل زمین بود که با پیامبر نماز خواند «و تواصوا بالحق» یعنى به قرآن سفارش مى‏کرد، او قرآن را از رسول خدا یاد گرفت در حالى که بیست و هفت سال داشت «و تواصوا بالصبر» یعنى محمد به على وصیت کرد که از دنیا خوددارى کند و به او وصیت کرد به حفظ فاطمه و جمع آورى قرآن پس از پیامبر و پرداخت بدهى پیامبر و غسل دادن او پس از مرگش و اینکه بر قبر او دیوارى بنا کند تا زن‏ها با نشستن بر روى قبر او او را اذیت نکنند و او را وصیت کرد که حسن و حسین را حفظ کند، این است معناى سخن خداوند «و تواصوا بالصبر».

(سیماى امام على علیه السلام در قرآن / ترجمه شواهد التنزیل ؛ ص401)

شَرَفُ الدِّینِ النَّجَفِیُّ: قَالَ عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ: رَوَى فَضَالَةُ بْنُ أَیُّوبَ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ، عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ)، فِی قَوْلِهِ: إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏ قَالَ:

«آمَنُوا بِأَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ)، وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بَعْدَ الْمَعْرِفَةِ».

(البرهان فی تفسیر القرآن    ج‏3    738)

ابْنُ بَابَوَیْهِ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ هَارُونَ الْفَامِیُّ، وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ، وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ شَاذَوَیْهِ الْمُؤَذِّنُ (رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ)، قَالُوا: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ جَامِعٍ الْحِمْیَرِیُّ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِی، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ الزَّیَّاتِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ، قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ (عَلَیْهِ السَّلَامُ)، عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ الْعَصْرِ* إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ، فَقَالَ (عَلَیْهِ السَّلَامُ):

«الْعَصْرُ: عَصْرُ خُرُوجِ الْقَائِمِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ یَعْنِی أَعْدَاءَنَا، إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا [یَعْنِی‏] بِآیَاتِنَا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏ یَعْنِی بِمُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ‏ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ یَعْنِی بِالْإِمَامَةِ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ، یَعْنِی فِی الْعُسْرَةِ[3]».

(البرهان فی تفسیر القرآن    ج‏5    752)

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ هَارُونَ الْقَاضِی‏[4] وَ جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ وَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ شَاذَوَیْهِ الْمُؤَدِّبُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرِ بْنِ جَامِعٍ الْحِمْیَرِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ بْنِ أَبِی الْخَطَّابِ الدَّقَّاقِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ قَالَ ع

الْعَصْرُ عَصْرُ خُرُوجِ الْقَائِمِ ع‏ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ یَعْنِی أَعْدَاءَنَا إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا یَعْنِی بِآیَاتِنَا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏ یَعْنِی بِمُوَاسَاةِ الْإِخْوَانِ‏ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ یَعْنِی بِالْإِمَامَةِ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ یَعْنِی فِی الْفَتْرَةِ.[5]

(کمال الدین و تمام النعمة ؛ ج‏2 ؛ ص656)

مفضّل بن عمر گوید: از امام صادق علیه السّلام از معناى قول خداى تعالى که مى‏فرماید: وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ پرسیدم. گفت: (العصر) عصر خروج قائم علیه السّلام است‏ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ یعنى دشمنان ما. إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا یعنى به آیات ما ائمّه، وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏ یعنى همراهى با برادران‏ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ یعنى به امامت، وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ یعنى در دوران فترت و غیبت امام.

مصنف این کتاب رضى اللَّه عنه گوید:

گروهى به فترت معتقد شده‏اند و به آن نیز احتجاج کرده‏اند و مى‏پندارند که امامت پس از محمّد صلّى اللَّه علیه و آله و سلّم منقطع شده است همچنان که نبوّت و رسالت از پیامبرى تا پیامبر دیگر و از رسولى تا رسول دیگر منقطع مى‏گردید.

و من به توفیق الهى مى‏گویم: این قول مخالف حقّ است و دلیل آن کثرت روایات وارده در این باب است که مى‏گوید: زمین تا روز قیامت هیچ گاه از وجود حجّت خالى نمى‏ماند و از زمان آدم علیه السّلام تا این زمان خالى نبوده است و این اخبار فراوان و شایع است و آنها را در این کتاب ذکر کرده‏ام و این اخبار در میان همه طبقات و فرق شیعه شایع است و هیچ یک از ایشان منکر و مکذّب آنها نیست و آنها را تأویل نکرده است و اینکه زمین از امامى زنده و معروف خالى نمى‏ماند که او یا ظاهر و مشهور است و یا پنهان و مستور و اجماع شیعه تاکنون بر آن بوده است، پس امامت منقطع نشود و انقطاعش روا نبود زیرا تا شب و روز متّصل است آن نیز اتّصال دارد.

(کمال الدین / ترجمه پهلوان ؛ ج‏2 ؛ ص565)

مُحَمَّدُ بْنُ الْعَبَّاسِ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْقَاسِمِ بْنِ سَلَمَةَ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُحَمَّدِیِّ، عَنْ أَبِی صَالِحٍ الْحَسَنِ بْنِ إِسْمَاعِیلَ، عَنْ عِمْرَانَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمَشْرِقَانِیِّ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُبَیْدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ، عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ (عَلَیْهِ السَّلَامُ)، فِی قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ، قَالَ:

«اسْتَثْنَى اللَّهُ سُبْحَانَهُ أَهْلَ صَفْوَتِهِ مِنْ خَلْقِهِ حَیْثُ قَالَ: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ* إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا بِوَلَایَةِ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیٍّ (عَلَیْهِ السَّلَامُ) وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏ أَیْ أَدَّوْا الْفَرَائِضَ‏ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ أَیْ‏ بِالْوَلَایَةِ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ أَیْ وَصَّوْا ذَرَارِیَّهُمْ وَ مَنْ خَلَّفُوا مِنْ بَعْدِهِمْ بِهَا وَ بِالصَّبْرِ عَلَیْهَا».

(البرهان فی تفسیر القرآن    ج‏5    752)

و فی کتاب کمال الدّین و تمام النّعمة[6]، بإسناده إلى محمّد بن سنان، عن المفضّل بن عمر قال: سألت الصّادق- علیه السّلام- عن قوله: وَ الْعَصْرِ إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ. قال- علیه السّلام-:

الْعَصْرِ عصر خروج القائم. إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ، یعنی: أعداءنا. إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا، یعنی: بآیاتنا. وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ‏، یعنی: بمواساة الإخوان. وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏، یعنی: الإمامة. وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ، یعنی: بالعترة[7].

(تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب    ج‏14    428)

و حکى أن واصلا کان یقول: أراد اللّه من العباد أن یعرفوه ثم یعملوا، ثم یعلّموا، قال اللّه تعالى: یا مُوسى‏ إِنِّی أَنَا اللَّهُ‏، فعرّفه نفسه، ثم قال: فَاخْلَعْ نَعْلَیْکَ‏؛ [طه: 12]، فبعد أن عرّفه نفسه أمره بالعمل. قال: و الدلیل على ذلک قوله تعالى: وَ الْعَصْرِ. إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ. إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا- یعنى صدقوا- وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ. وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ. علموا و عملوا و علّموا.

(أمالی المرتضى ؛ ج‏1 ؛ ص168)

أُوصِیکُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّ تَقْوَى اللَّهِ خَیْرُ مَا تَوَاصَى‏ بِهِ عِبَادُ اللَّهِ وَ أَقْرَبُهُ لِرِضْوَانِ اللَّهِ وَ خَیْرُهُ فِی عَوَاقِبِ الْأُمُورِ عِنْدَ اللَّه‏[8]

(وقعة صفین / النص / 10 / خطبة علی فی الجمعة بالکوفة و المدینة ..... ص : 9)

أُوصِیکُمْ عِبَادَ اللَّهِ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّهَا خَیْرُ مَا تَوَاصَى‏ الْعِبَادُ بِهِ وَ خَیْرُ عَوَاقِبِ الْأُمُورِ عِنْدَ اللَّه‏

(خطبه ۱۷۳ - و من خطبة له ع فی رسول اللّه، صلى اللّه علیه و سلم، و من هو جدیر بأن یکون للخلافة و فی هوان الدنیا)

(نهج البلاغة (للصبحی صالح) ؛ ص248)

وَ وَصَلَتِ الْکَرَامَةُ عَلَیْهِ حَبْلَهُمْ مِنَ الِاجْتِنَابِ لِلْفُرْقَةِ وَ اللُّزُومِ لِلْأُلْفَةِ وَ التَّحَاضِّ عَلَیْهَا وَ التَّوَاصِی‏ بِهَا وَ اجْتَنِبُوا کُلَّ أَمْرٍ کَسَرَ فِقْرَتَهُم‏[9]

(خطبه ۱۹۲- و من خطبة له ع تسمى القاصعة)

(نهج البلاغة (للصبحی صالح) ؛ ص296)

أیها الناس اوصیکم بتقوى اللّه فإنها نجاة لأهلها فی الدنیا و فوز لهم فی معادهم فی الآخرة، و خیر ما تواصى‏ به العباد، و أقربه من رضوان اللّه و خیر الفوائد عند اللّه

[خطبة علی علیه السّلام بعد بیعته‏]

(شرح الأخبار فی فضائل الأئمة الأطهار علیهم السلام ؛ ج‏1 ؛ ص369)

مَعَاشِرَ النَّاسِ وَ کُلُّ حَلَالٍ دَلَلْتُکُمْ عَلَیْهِ أَوْ حَرَامٍ نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ فَإِنِّی لَمْ أَرْجِعْ عَنْ ذَلِکَ وَ لَمْ أُبَدِّلْ أَلَا فَاذْکُرُوا ذَلِکَ وَ احْفَظُوا وَ تَوَاصَوْا بِهِ وَ لَا تُبَدِّلُوه‏

(روضة الواعظین و بصیرة المتعظین (ط - القدیمة) ؛ ج‏1 ؛ ص98)

#امام و آقا

مهربان بودن انسان‌ها نسبت به هم، خواست اسلام
درست نقطه‌ی مقابل آن [خلقیات فاسد]، بهشت اخلاقی‌ای است که اسلام برای انسانها تصویر کرده است. اسلام خواسته است انسانها نسبت به هم مهربان، به سرنوشت هم شدیداً علاقه‌مند و دلبند و دلبسته، به مصالح هم علاقه‌مند، از رنجها و اشتباهات یکدیگر متأثّر و متأسّف باشند، یکدیگر را دعا کنند، با یکدیگر با مرحمت رفتار کنند؛ «و تواصوا بالمرحمة»(۱). این دست دوستی، پیوند عاطفی، ارتباط محبّت‌آمیز میان برادران، میان دوستان، میان خواهران، میان آحاد ملت اسلامی، خیرخواهی، خیراندیشی، اینها صفات بسیار برجسته و ممتازی است؛ اینها را باید در خود تقویت کرد. بدترین صفات در انسان این است که انسان خود و مصالح مادّی خود را محور قرار دهد و حاضر باشد که به خاطر ارضای یک حسّ شخصی و یک خواست شخصی، انسانهای بی‌شماری را در معرض تلف و بدبختی قرار دهد. خدا باید این را علاج کند و این ریشه‌ها را از دلهای ما بکنَد. در خود این دعاها هم این معانی هست.۱۳۷۶/۰۹/۱۳

بیانات در دیدار جمعی از پاسداران

مصداق «وَ تَواصَوا بِالحَقِ‌ّ وَ تَواصَوا بِالصَّبر»(۱) بشوید؛ همدیگر را حفظ کنید و نگه دارید؛ مثل کوه‌نوردها در جاهای خطرناک که با ریسمان یکدیگر را، کمرها را، به هم وصل میکنند؛ یکی اگر پایش بلغزد، پرت نمیشود تا آخر کوه؛ وقتی به همدیگر وصل شدند، ریسمان بستند، اگر یکی لغزید، دیگران که هنوز نلغزیده‌اند، او را نگه میدارند و بالا میکشند؛ ارتباط و اتّصال، این‌جوری است. تَواصَوا بِالحَقِ‌ّ وَ تَواصَوا بِالصَّبر؛ هم به پیمودن راه حق یکدیگر را توصیه کنید، هم به صبر؛ صبر یعنی استقامت، ایستادگی، ثبات قدم، در مقابل حوادث تلخ نلغزیدن، نلرزیدن، مردّد نشدن؛ این عرض ما با شما است.

 بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در دیدار اعضای انجمن‌های اسلامی دانش‌آموزان ۱۳۹۵/۰۲/۰۱

مراقبت از خود هم یعنی همین تقوا. بنابراین علاجش تقواست. مراقب خودمان باشیم. نزدیکان افراد مراقبت کنند؛ زنها از شوهرهایشان، شوهرها از زنهایشان، دوستان نزدیک از همدیگر؛ «و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصّبر».(۴) از یکدیگر مراقبت کنیم، برای اینکه دچار نشویم. مردم مسئولین را موعظه کنند، نصیحت کنند، خیرخواهی کنند، بنویسند برای آنها، بگویند برای آنها، پیغام بدهند تا مبادا دچار لغزش بشوند. خطرات لغزش مسئولین هم برای نظام، برای کشور و برای مردم بیشتر است. انسان گاهی در بعضی از حرفها، در بعضی از اقدامها و تحرکات، این را احساس میکند؛ نشانه‌‌‌‌‌های یک چنین انحرافی را انسان مشاهده میکند. به خدا باید پناه برد، از خدا باید کمک خواست.

بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران ۱۳۸۸/۰۶/۲۰

همکاری همه برای رسیدن به قله ی عزت
بدانید این ملتی که اراده و ایمانِ خود را معیار کار خود قرار داده و به کار گرفته است، این ملتی که هویت خود را شناخته و به آن تکیه کرده است، سرنوشت او جز عزت و سربلندی و اقتدار روزافزون، چیز دیگری نیست. در راه رسیدن به این قله‌ی پرشُکُوه، باید همه با هم همکاری کنند؛ همه به یکدیگر نیروی بیشتر بدمند: «و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصّبر»(

 بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در دیدار مردم شاهرود ۱۳۸۵/۰۸/۲۰

نیاز همه به موعظه و سفارش به حق و حفظ راه مستقیم

وقتی توصیه به تقوا می‌کنیم، معنایش این نیست که تقوا وجود ندارد؛ نه، بلکه توصیه به این است که اگر این دستاوردِ معنوی در ما هست، حفظ شود؛ اگر ناقص است، تکمیل و اگر مفقود است، تأمین گردد. این‌طور هم نیست که توصیه کننده‌ی به تقوا - که در این مجلس بنده هستم و در نمازهای جمعه و در سخنرانیها و در بیانات موعظه‌آمیز - نیاز کمتری به تقوا داشته باشد تا توصیه شونده؛ نخیر، بلکه گاهی توصیه کننده خودش به مراتب محتاجتر است به توصیه؛ اما موعظه، گفتن و توصیه کردن لازم است. لذا در شرع مقدّس اسلام «تواصی» وارد است.(۱) همه باید همدیگر را توصیه و سفارش به حق، صبر و حفظ راه مستقیم الهی کنیم تا از این راه منحرف نشویم

 بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در دیدار کارگزاران نظام‌ ۱۳۸۲/۰۸/۱۱

بصیرت و صبر، عوامل قطع کننده دست بیگانگان از ایران

در طول سالهای قبل از انقلاب، هرچه شما عقب بروید، محنت، ذلّت، بدبختی، فشارهای گوناگون از طبقات حاکم و سلطه و زورگویی و تحقیر از طرف قدرتهای بیگانه را در کشور ما می‌بینید. در این کشور، سالهای متمادی انگلیسیها، سالهای متمادی روسها، سالهای متمادی هر دو، و در نهایت سالهای متمادی امریکاییها، هرچه تصمیم گرفتند، نسبت به این ملت انجام دادند. ملت ما همین ملت بود و همین استعدادها را داشت - که امروز بحمداللَّه در میدانهای گوناگون، استعدادهای شما جوانان مثل ستاره و خورشید می‌درخشد - اما به خاطر حکومتهای ناباب و به‌خاطر تربیتهای غلط، بصیرت و صبرش کم بود. وقتی در برهه‌ای از زمان، آگاهان جامعه، بزرگان جامعه، دانایان جامعه و کسی مثل امام بزرگوار پیدا شدند، در مردم بصیرت دمیدند، مردم را به صبر وادار کردند، «و تواصوا بالحق و تواصوبالصبر»(۱) را در جامعه رایج کردند، این دریای خروشان به‌وجود آمد و توانست آن تاریخ سرتاپا ذلّت و محنت را قطع کند و تسلّط بیگانگان را بر این کشور از میان بردارد.

 بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در دیدار جمعی از دانش‌آموزان و دانشجویان ۱۳۷۷/۰۸/۱۲

حفظ ایمان با سفارش به حق و سفارش به صبر

عزیزان من! بعضی از سرمایه‌های معنوی، با همه‌ی ارزشی که دارند، نیازمند حفظ کردنند. مثلاً محبّت را باید حفظ کرد؛ مثل گیاهی است که اگر به آن نرسیدید، از دست خواهد رفت. ایمان از این قبیل است. ایمان را باید حفظ کنید. حفظ ایمان، با رفتار خوب، با تأمّل و تدبّر خوب، با توجّه به خدا، با حفظ و تقویت ارتباط با خداست. حفظ این گوهر، با تواصیِ به حق و تواصیِ به صبر است(۱). هر دو نفرتان، یکدیگر را به حق و صبر توصیه کنید. صبر، یعنی پایداری و استقامت

 بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در جمع سپاهیان و بسیجیان لشکر ۱۰ سیدالشهداء ۱۳۷۷/۰۷/۲۶

توصیه به صبر و استقامت برای نابودی استکبار
البته باید در این راه فداکاری کرد. بعضی هم فدا می‌شوند؛ اما خط و راه و جریان خدا پیروز خواهد شد؛ کمااین‌که امروز بحمداللَّه پیروز شده است. در این راه هم بایستی صبر و استقامت کرد و حقیقتاً این آیه‌ی شریفه‌ی «وتواصوا بالحقّ و تواصوا بالصّبر»(۱)، خیلی پُرمغز است. همه باید همدیگر را به نگهداشتن حق، پاسداری از حق - ولو باطل علی‌الظاهر خیلی قوی باشد - وصیت و توصیه کنیم. ما باید بر حق پافشاری کنیم. هیچ گرایشی به طرف باطل نباید پیدا بشود. وصیت همه‌مان به یکدیگر باید ایستادگی و صبر باشد، تا ان‌شاءاللَّه خدای متعال به برکت این صبرها و مجاهدتهای شما، این نکبت و ذلتی را که در توده‌های مظلومِ بیچاره‌ی دنیا گسترده شده است، برچیند و از بین ببرد. این‌طور نباشد که ما برای این مجاهدتها، فقط خودمان را هدف قرار بدهیم؛ بلکه بایستی ریشه‌ی استکبار را در سطح جهانی کند و شرش را از سر ملتها کوتاه کرد

 بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در دیدار جمعی از آزادگان‌ ۱۳۶۹/۰۹/۰۳

البتّه من به شما عرض بکنم، شما نخواهید توانست جهاد بکنید مگر آن‌وقتى که متّحد بشوید؛ تنها، حتّى اراده‌ی جهاد هم در انسان ضعیف میشود. این «تَواصَوا بِالصَّبر» و «تَواصَوا بِالحَقّ» که در کنار ایمان و عمل صالح گذاشته شده،(۱)این بیهوده نیست. «تَواصَوا بِالصَّبر» به‌خاطر این است که انسان، تنهایى اراده‌اش سست میشود، باید وصیّتش کنند مرتّب به پایدارى؛ «تَواصَوا بِالحَقّ» به‌خاطر این است که انسان همیشه در خطر گم کردن راه است، باید وصیّتش کنند مرتّب به حق؛ بنابراین این دو، دو رکن است، مثل ایمان و عمل صالح؛ ای بسا کسانی که ایمان و عمل صالح داشتند [ولى] این دو را نداشتند، همه‌ی زحماتشان بر باد رفت. وحدتتان را حفظ کنید، اراده‌تان را قوى کنید. اوّل در بین خودتان، به معناى واقعى کلمه با هم باشید؛ بعد در یک جمع بزرگ‌تر، به معناى واقعى کلمه با هم باشید؛ [آن‌وقت] همه‌ی این گره‌ها باز خواهد شد و خدا کمک خواهد کرد

 بیانات امام خامنه ای مدّ ظلّه العالی در دیدار جمعى از مسلمانان کشورهاى مختلف ۱۳۶۸/۰۴/۲۴

ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ

التواصی بالصبر وصیة بعضهم بعضا بالصبر على طاعة الله و التواصی بالمرحمة وصیة بعضهم بعضا بالرحمة على ذوی الفقر و الفاقة و المسکنة.

(المیزان فی تفسیر القرآن    ج‏20    293)

کلمه" تواصوا" از مصدر" تواصى" است، و" تواصى به صبر" سفارش کردن این به آن و آن به این به صبر کردن در برابر اطاعت خدا است، و نیز سفارش کردن یکدیگر به ترحم کردن بر افراد فقیر و مسکین است.

(ترجمه تفسیر المیزان    ج‏20    491)

تعبیر به" تواصوا" که مفهومش سفارش کردن به یکدیگر است، نکته مهمى در بر دارد، و آن اینکه: مسائلى همچون صبر و استقامت در طریق اطاعت پروردگار، و مبارزه با هواى نفس، و همچنین تقویت اصل محبت و رحمت، نباید به صورت فردى در جامعه باشد، بلکه باید به صورت یک جریان عمومى در کل جامعه درآید، و همه افراد یکدیگر را به رعایت و حفظ این" اصول" توصیه کنند تا از این طریق پیوندهاى اجتماعى نیز محکمتر شود.

(تفسیر نمونه    ج‏27    32)

ثُمَّ کانَ مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ وَ تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ.

أُولئِکَ أَصْحابُ الْمَیْمَنَةِ القمّیّ قال: أصحاب أمیر المؤمنین علیه السلام.[1]

(تفسیر الصافی    ج‏5    332)

جاء بثم لتراخى الإیمان و تباعده فی الرتبة و الفضیلة عن العتق و الصدقة، لا فی الوقت، لأنّ الإیمان هو السابق المقدّم على غیره، و لا یثبت عمل صالح إلا به. و المرحمة: الرحمة، أى: أوصى بعضهم بعضا بالصبر على الإیمان و الثبات علیه. أو بالصبر عن المعاصی و على الطاعات و المحن التی یبتلى بها المؤمن، و بأن یکونوا متراحمین متعاطفین. أو بما یؤدى إلى رحمة اللّه‏[2]

(الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل    ج‏4    757)

تواصی: از مصدر تفاعل و معنی اصلی آن مشارکت است – به معنای پذیرش و قبول کردن وصیت می باشد.

تفاوت مصدر مفاعله با تفاعل: در مفاعله، فاعل پر رنگ بوده و در تفاعل، مفعول پر رنگ می باشد. مثلا در مکاتبه نامه نوشتن مراد است و در تکاتب دریافت کردن نامه مراد است.

تَواصَوْا بِالصَّبْرِ: از یکدیگر وصیت به صبر را بپذیرند

برای کسی که خداوند توقع دارد پا بر گردنه بگذارد یعنی صبر از هدر دادن مال و چشم پوشی کردن از رفاهیات و لذت های توهمی – صبر نسبت به خودت و صرف نظر کردن از خودت

تَواصَوْا بِالْمَرْحَمَةِ: از یکدیگر وصیت به مرحمت را بپذیرند

مرحمت نسبت به دیگران، رقبه ای را نجات بدی، گرسنه ای را سیر کنی و دست بر سر یتیمی بگذاری

نکته لطیف این است که وقتی خداوند می فرماید تواصی به صبر و مرحمت را بپذیرید، لزوما مواسات به صبر و مرحمت در آن است و تا نباشند کسانی که به صبر و مرحمت دعوت کنند، پذیرش دعوت معنا ندارد

مهم ترین مساله ما در نجات از شقاوت و بدبختی، غفلت است و بهترین راه نجات از غفلت اهل تواصی بودن است. بیش از اینکه مشکل ما مواسات باشه، مشکل ما تواصی است. علت اینکه در جمعه ما امر به معروف، نهی از منکر، وصیت به حق و وصیت به صبر جایگاه پیدا نمی کنه اینه که پذیرش آن کم است. قبل از اینکه مهم باشه که امر به معروف و نهی از منکر در جامعه بیفته، مهم تر اینه که پذیرش آن در جامعه بیفته و این از خودمون شروع میشه. خودمون تحملش رو پیدا کنیم. این رو توسعه بدیم، خود به خود امر به معروف و نهی از منکر رواج پیدا می کنه. طبق سوره حدید عامل قساوت قلب حب دنیاست و عامل بر طرف شده حب دنیا انفاق است. اگه پذیرش نصح و خیرخواهی و امر و نهی دیگران را ندارد، به خاطر حب دنیاست و باید به تناسب حب دنیایی که داره اهل انفاق بشه اون وقت خود به خود جا برای پذیرش باز می شود.

بنابراین اگر انسان از گردنه عبور کرد آن وقت از مومنانی می شود که اهل تواصی به صبر و مرحمت هستند این میشه کامل.

إِلاَّ الَّذینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْر

" وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ" کلمه" تواصى" به معناى سفارش کردن این به آن و آن به این است. و" تواصى" به حق" این است که: یکدیگر را به حق سفارش کنند، سفارش کنند به اینکه از حق پیروى نموده و در راه حق استقامت و مداومت کنند، پس دین حق چیزى به جز پیروى اعتقادى و عملى‏ از حق، و تواصى بر حق نیست، و تواصى بر حق عنوانى است وسیع‏تر از عنوان امر به معروف و نهى از منکر، چون امر به معروف و نهى از منکر شامل اعتقادیات و مطلق ترغیب و تشویق بر عمل صالح نمى‏شود، ولى تواصى بر حق، هم شامل امر به معروف مى‏شود و هم شامل عناوین مذکور.^[1]

[خصوصیت و اهمیت تواصى به حق و تواصى به صبر که بعد از عنوان کلى‏" وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" اختصاص به ذکر یافتند]

در اینجا سؤالى به نظر مى‏رسد، و آن این است که: تواصى به حق، خود یکى از اعمال صالح است، و با اینکه قبلا عنوان کلى‏" وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ" را ذکر کرده بود، چه نکته‏اى باعث شد که خصوص تواصى به حق را نام ببرد؟

جوابش این است که: این از قبیل ذکر خاص بعد از عام است، که در مواردى بکار مى‏رود که گوینده نسبت به خاص عنایت بیشترى داشته باشد، و شاهد بر اینکه خداى تعالى از میان همه اعمال صالح به تواصى به حق عنایت بیشتر داشته، و بدین منظور خصوص آن را بعد از عموم اعمال صالح ذکر نموده این است که همین تواصى را در مورد صبر تکرار کرد، و با اینکه مى‏توانست بفرماید:" و تواصوا بالحق و الصبر"، فرمود:" وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ".

و بنا بر همه آنچه گفته شد، ذکر تواصى به حق و به صبر، بعد از ذکر اتصافشان به ایمان و عمل صالح براى این بوده که اشاره کند به حیات دلهاى مؤمنین، و پذیرا گشتن سینه‏هاشان براى تسلیم خدا شدن، پس مؤمنین اهتمامى خاص و اعتنایى تام به ظهور سلطنت حق و گسترده شدن آن بر همه مردم دارند، و مى‏خواهند همه جا حق پیروى شود، و پیروى آن دائمى گردد، و خداى تعالى در باره آنان فرموده:" أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلى‏ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ"^[2].

در آیه مورد بحث صبر را مطلق آورده، و بیان نکرده که صبر در چه مواردى محبوب است، و نتیجه این اطلاق آن است که مراد از صبر اعم از صبر بر اطاعت خدا و صبر از معصیت و صبر در برخورد با مصائبى است که به قضا و قدر خدا به آدمى مى‏رسد.

(ترجمه تفسیر المیزان    ج‏20    612)

وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ الثابت الَّذی لا یصحّ إنکاره عن اعتقاد أو عمل‏ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ عن المعاصی و على الطّاعات و المصائب و هذا من عطف الخاص على العام.[1]

(تفسیر الصافی    ج‏5    372)

وَ تَواصَوْا بِالْحَقِ‏ بالأمر الثابت الذی لا یسوغ إنکاره، و هو الخیر کله: من توحید اللّه و طاعته، و اتباع کتبه و رسله، و الزهد فی الدنیا، و الرغبة فی الآخرة وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ عن المعاصی و على الطاعات، و على ما یبلو اللّه به عباده.

(الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل    ج‏4    794)

۱-حق‏پذیرى و دفاع از حق، نیازمند شکیبایى و استقامت است.

تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْرِ

جمله‏ «تَواصَوْا بِالصَّبْرِ»، ممکن است درصدد بیان زمینه‏هاى لازم براى مفاد «تَواصَوْا بِالْحَقِّ» باشد.

۲-اصلاح جامعه در کنار اصلاح خویشتن، ضرورتى اجتناب‏ناپذیر در ثمربخشى وجود انسان‏

لَفِی خُسْرٍ. إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْر

۳-ترویج حق و تقویت روحیّه پایدارى، نیازمند مشارکت و هم‏یارى مردم با یکدیگر است.

تَواصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَواصَوْا بِالصَّبْر

(تفسیر راهنما    ج‏20    549)

دلیل تواصی به حق و تواصی به صبر

بعد می‌فرماید:

 « و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر»: درست است که تواصی به صبر و حق زیر مجموعه عمل صالح هست ولی برای تأکید بیشتر جدا ذکر شده است.

 تأکید بیشتر در اینجا چه فایده‌ای دارد؟

 این خسران در چه فضایی اتفاق می‌افتد؟ ما زمان از کف می‌دهیم و خسران می‌کنیم. چه چیز در خسران هست؟ انسان در خسران هست. انسان از نسیان هست و یادش می‌رود. انسان همین گذشت زمان را، از یاد می‌برد، می‌بینید دارند همه ساعاتش و لحظات و آناتش یکی پس از دیگری از دست او می‌روند، عقربه‌ها ساعت به سرعت دارند می‌چرخند و عمر او دارد می‌گذرد،  ولی او غافل است و چون انسان زیاد غفلت می‌کند به او توصیه شده به تواصی.

دلیل توصیه شدن انسان به تواصی

 تواصی کمک می‌کند که در فضای جامعه درصد خسران به حداقل برسد. اگر او بخواهد یادش برود که عمر در گذر است و او در خسران دیگری یادش می‌آورد و اگر من یادم برود که عمرم در گذر است و من در خسران، دوستم به یادم می‌آورد. یعنی انسانها یگدیگر را از این غفلت منتهی به خسران در می‌آورند.

 این تواصی یکبار به حق است و یکبار به صبر است. حق اعم است از ایمان و عمل صالح. «و تواصوا بالصبر» باز هم بر ایمان و عمل صالح. یعنی هم صبر بر ایمان و عمل صالح معنا دارد و هم حق در ایمان و عمل صالح معنا دارد.

 پس لزومی ندارد که بگوییم که حق برای ایمان هست و صبر برای  عمل صالح است، این جامعیت را در هر دو می‌توان دید.

 تواصی به حق در روشن کردن راه ایمان و عمل صالح است، و تواصی  به صبر هم در تواصی به پایداری است، که مبادا بلغزی و سست شوی. بنابراین کل سوره بیان روشنی دارد که با گذر زمان انسان در خسران هست و سرمایه از کف می‌دهد، مگر اینکه ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد و اهل تواصی به حق و تواصی به صبر باشد.

#متفرقه

الواو و الصاد و الحرف المعتلّ: أصلٌ یدلُّ على وَصلِ شى‏ءٍ بشى‏ء. و وَصَیْتُ‏ الشَّى‏ءَ: وصَلْتُه.

(معجم مقاییس اللغه ؛ ج‏6 ؛ ص116)

أبو عُبَید: وَصَیْتَ‏ الشی‏ءَ و وصَلْتُه سواء.

و قیل لعلیّ علیه السلام: وَصِیٌ‏، لاتصال نسبِه و سبَبِه و سَمْتِه

(تهذیب اللغة ؛ ج‏12 ؛ ص187)

و وَصَیْتُ‏ الشى‏ء بکذا، إذا وَصَلْتَهُ.

(الصحاح ؛ ج‏6 ؛ ص2525)

و تَواصَى‏ القومُ، إذا تواصلوا. و کل شی‏ء تَواصل فقد تَواصى‏. یقال: تَواصى‏ النبتُ إذا اتصل‏ تواصیا، فهو نبتٌ‏ واصٍ‏ و مُتَواصٍ‏، أی متَّصل.

(جمهرة اللغة ؛ ج‏1 ؛ ص241)

و تَوَاصَى‏ القومُ، أى‏ أَوْصَى‏ بعضُهم بعضاً.

(الصحاح ؛ ج‏6 ؛ ص2525)

تَوَاصَوْا بِهِ: یکدیکر را وصیّت کردند از جهت او

(مقدمة الأدب ؛ متن ؛ ص269)

#نکات تفسیری

گزیده نکات تفسیر نور

تکرار کلمه «تواصوا» در یک آیه یا برای تاکید است یا برای آنکه هر یک از صبر و مرحمت یک تکلیف مستقل هستند و با ترک یکی زمینه دیگری از بین نمی رود

کلمه «تواصوا» که در قالب باب تفاعل آمده، به معنای آن است که سفارش به نیکی ها باید طرفینی و به صورت یک جریان عمومی باشد نه یک طرفه.

همه مسلمان باید یکدیگر را به صبر و رحمت سفارش کنند.

دانستن کافی نیست، گفتن و شنیدن نیز موثر است.

بهترین معروف ها که باید به آن ها سفارش شود، صبر و رحمت است.

هر کاری با بردباری و پایداری به نتیجه می رسد و لذا سفارش به صبر مقدم بر هر امری است.

با اینکه سفارش به حق و صبر جزو اعمال صالح است ولی به خاطر اهمیت جداگانه بیان شده اند. همانگونه که صبر و استقامت نیز حق است و «تَواصَوْا بِالْحَقِّ» شامل آن می شود ولی به خاطر اهمیت صبر، جداگانه آمده است.

به فکر خود بودن کافی نیست، مومن در فکر رشد و تعالی دیگران است.

اقامه حق به استقامت نیاز دارد.

جامعه زمانی اصلاح می شود که همه مردم در امر به معروف و نهی از منکر مشارکت داشته باشند. هم پند دهند و هم پند پذیرند.