#آیات مرتبط

* أَیْنَمَا تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ وَإِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِکَ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَمَالِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَا یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثًا ﴿نساء- ۷۸﴾

  تطیر به وجود پیامبر (ص) از سوی مسلمانان سست ایمان

*  فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هَذِهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَلَا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ﴿اعراف- ۱۳۱﴾

   تطیر به حضرت موسی و یارانش از سوی فرعونیان

* قَالُوا اطَّیَّرْنَا بِکَ وَبِمَنْ مَعَکَ قَالَ طَائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ ﴿نمل- ۴۷﴾ 

  تطیر به حضزت صالح و یارانش از سوی قوم ثمود

# آیات مرتبط

الف) برخی مصادیق تحلیل ضعیف یا نادرست

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

ضعف در تحلیل یا تحلیل نادرست گاهی به مبانی توحیدی فرد، فهم نبوت و اعتقاد به معاد برمی­گردد. مانند:

1. عدم درک دامنه علم و قدرت الهی

* أَمْ یَحسَبُونَ أَنَّا لَا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجوَئهُم  بَلىَ‏ وَ رُسُلُنَا لَدَیهِمْ یَکْتُبُونَ(زخرف- 80)

*لَأَنتُمْ أَشَدُّ رَهْبَةً فىِ صُدُورِهِم مِّنَ اللَّهِ  ذَالِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَّا یَفْقَهُونَ(حشر- 13)

*أَ یَحسَبُ أَن لَّن یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ(بلد- 5)

*أَ یَحسَبُ أَن لَّمْ یَرَهُ أَحَدٌ(بلد- 7)

1. پندار قدرت مقابله با خدا

* أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیّاتِ أَن یَسْبِقُونَا سَاءَ مَا یَحکُمُونَ(عنکبوت- 4)

* وَ لَا یَحسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ سَبَقُواْ إِنَّهُمْ لَا یُعْجِزُونَ(انفال- 59)

1. توهم یاری و ولایت از غیر خدا (غیر خدا قدرتی دارد)

* أَ فَحَسِبَ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَن یَتَّخِذُواْ عِبَادِى مِن دُونىِ أَوْلِیَاءَ  إِنَّا أَعْتَدْنَا جَهَنَّمَ لِلْکَافِرِینَ نُزُلًا(کهف- 102)

1. گمان پنهان ماندن امراض قلبی و کینه­های درونی

* أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فىِ قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَن لَّن یُخرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ(محمد- 29)

1. عدم درک جایگاه و واجب الطاعه بودن پیامبر خدا

*فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُواْ أَن یُجاهِدُواْ بِأَمْوَالَهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَالُواْ لَا تَنفِرُواْ فىِ الحَرِّ  قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا  لَّوْ کاَنُواْ یَفْقَهُونَ(توبه- 81)

1.  ناخوشایند دانستن سخن خدا

وَ إِذَا مَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ نَّظَرَ بَعْضُهُمْ إِلىَ‏ بَعْضٍ هَلْ یَرَئکُم مِّنْ أَحَدٍ ثُمَّ انصَرَفُواْ صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبُهُم بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَّا یَفْقَهُونَ(توبه- 127)

1. توهم ایمنی از عذاب خدا یا عدم برپایی قیامت

* أَ فَأَمِنُواْ أَن تَأْتِیَهُمُ غَاشِیَةٌ مِّنْ عَذَابِ اللَّهِ أَوْ تَأْتِیَهُمُ السَّاعَةُ بَغْتَةً وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ(107)

* أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُواْ السَّیِّاتِ أَن یَخسِفَ اللَّهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ(نحل- 45)

*وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هذا لی‏ وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلى‏ رَبِّی إِنَّ لی‏ عِنْدَهُ لَلْحُسْنى‏ فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلیظٍ (فصّلت- 50)

*وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلى‏ رَبِّی لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها مُنْقَلَباً (کهف- 36)

1. فراموشی و تکذیب روز جزا

* کَذَّبَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ فَأَتَئهُمُ الْعَذَابُ مِنْ حَیْثُ لَا یَشْعُرُونَ(زمر- 25)

* وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذَابِ  وَ لَوْ لَا أَجَلٌ مُّسَمًّى لَجَاءَهُمُ الْعَذَابُ وَ لَیَأْتِیَنَّهُم بَغْتَةً وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ(عنکبوت- 53)

* هَلْ یَنظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَن تَأْتِیَهُم بَغْتَةً وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ(زخرف- 66)

* أَ یَحسَبُ الْانسَانُ أَلَّن نَّجمَعَ عِظَامَهُ(قیامت- 3)

1. توهم سختی مجاهدت و سهل بودن عذاب آخرت

*فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُواْ أَن یُجاهِدُواْ بِأَمْوَالَهِمْ وَ أَنفُسِهِمْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ وَ قَالُواْ لَا تَنفِرُواْ فىِ الحَرِّ  قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا  لَّوْ کاَنُواْ یَفْقَهُونَ(توبه- 81)

الف-2) ضعف تحلیل در مبانی رفتاری

گاهی مشکل افراد این است که رفتار خود یا دیگران را نمی­ تواند به درستی و بر مبنای حقایق عالم هستی تحلیل کنند. مانند:

1. اعمال خود را صالح دانستن و گمان هدایت

     * أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لَکِن لَّا یَشْعُرُونَ(بقره- 12)

*فَرِیقًا هَدَى‏ وَ فَرِیقًا حَقَّ عَلَیهِمُ الضَّلَالَةُ  إِنَّهُمُ اتَّخَذُواْ الشَّیَاطِینَ أَوْلِیَاءَ مِن دُونِ اللَّهِ وَ یَحسَبُونَ أَنَّهُم مُّهْتَدُونَ(آل عمران- 30)

*الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فىِ الحَیَوةِ الدُّنْیَا وَ هُمْ یَحسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحسِنُونَ صُنْعًا(کهف- 104)

*وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ یَحسَبُونَ أَنَّهُمْ مُّهْتَدُونَ(زخرف-37)

1. توهم قدرت بر گمراه کردن مسلمانان و ضربه به اسلام

* وَدَّت طَّائفَةٌ مِّنْ أَهْلِ الْکِتَابِ لَوْ یُضِلُّونَکُم وَ مَا یُضِلُّونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ(آل عمران- 69)

* وَ هُمْ یَنْهَوْنَ عَنْهُ وَ یَنونَ عَنْهُ  وَ إِن یُهْلِکُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ(انعام- 26)

* وَ کَذَالِکَ جَعَلْنَا فىِ کُلِّ قَرْیَةٍ أَکَابِرَ مُجْرِمِیهَا لِیَمْکُرُواْ فِیهَا  وَ مَا یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنفُسِهِمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ(انعام- 123)

*یُخدِعُونَ اللَّهَ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ مَا یَخدَعُونَ إِلَّا أَنفُسَهُمْ وَ مَا یَشْعُرُونَ(بقره- 9)

الف- 3) ضعف تحلیل نسبت به پدیده­ها، وقایع و نعمات

ضعف تحلیل گاهی به ضعف در شناخت و تحلیل پدیده­ها و نعمت­های الهی برمی­گردد. مانند:

1. گمان تساوی شهدا با سایر مردگان

* وَ لَا تَقُولُواْ لِمَن یُقْتَلُ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتُ   بَلْ أَحْیَاءٌ وَ لَکِن لَّا تَشْعُرُونَ(بقره- 154)

*وَ لَا تَحسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ أَمْوَاتَا  بَلْ أَحْیَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ(آل عمران- 169)

1.  عدم فهم سنتها و هشدارهای الهی نظیر املا و استدراج و ...

* ثُمَّ بَدَّلْنَا مَکاَنَ السَّیِّئَةِ الحَسَنَةَ حَتىَ‏ عَفَواْ وَّ قَالُواْ قَدْ مَسَّ ءَابَاءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ فَأَخَذْنَاهُم بَغْتَةً وَ هُمْ لَا یَشْعُرُونَ(اعراف- 95)

* وَ لَا یَحسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ أَنَّمَا نُمْلىِ لَهُمْ خَیرٌ لِّأَنفُسِهِمْ إِنَّمَا نُمْلىِ لَهُمْ لِیَزدَادُواْ إِثْمًا وَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ(آل عمران- 178)

1. گمان مدد شدن با مال و فرزند

* أَ یَحسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَ بَنِینَ(55) نُسَارِعُ لَهُمْ فىِ الخَیراتِ  بَل لَّا یَشْعُرُونَ(مومنون- 56)

1. گمان آزمایش نشدن بعد از ادعای ایمان

* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَن یُترَکُواْ أَن یَقُولُواْ ءَامَنَّا وَ هُمْ لَا یُفْتَنُونَ(عنکبوت- 2)

* أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُم مَّثَلُ الَّذِینَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِکُم  مَّسَّتهُمُ الْبَأْسَاءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُواْ حَتىَ‏ یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ مَعَهُ مَتىَ‏ نَصْرُ اللَّهِ  أَلَا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ(بقره- 214)

* أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جَهَدُواْ مِنکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرینَ(آل عمران- 142)

* أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تُتْرَکُوا وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لاَ الْمُؤْمِنینَ وَلیجَةً وَ اللَّهُ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ (توبه- 16)

* وَ حَسِبُواْ أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُواْ وَ صَمُّواْ ثُمَّ تَابَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ ثُمَّ عَمُواْ وَ صَمُّواْ کَثِیرٌ مِّنهُمْ  وَ اللَّهُ بَصِیرُ  بِمَا یَعْمَلُونَ(مائده- 71)

1. گمان یکسان بودن حیات و ممات گناهکاران و مومنان

* أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ اجْتَرَحُواْ السَّیّاتِ أَن نَّجعَلَهُمْ کاَلَّذِینَ ءَامَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَّحیَاهُمْ وَ مَمَاتُهُمْ  سَاءَ مَا یَحکُمُونَ(جاثیه- 21)

1. گمان خلقت بیهوده و عدم بازگشت به سوی خداوند

* أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمَا خَلَقْنَاکُمْ عَبَثًا وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنَا لَا تُرْجَعُونَ(مومنون- 115)

* أَ یَحسَبُ الْانسَانُ أَن یُترَکَ سُدىً(قیامت- 36)

1. توهم امکان جاودانگی و خلود در زمین

*یَحسَبُ أَنَّ مَالَهُ أَخْلَدَهُ(همزه- 3)

1. توهم منفعت از مالی که بخل ورزیده­اند

*وَ لَا یَحسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَا ءَاتَئهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ هُوَ خَیراً لَّهُم  بَلْ هُوَ شَرٌّ لَّهُمْ  سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخُلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیَمَةِ  وَ لِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ  وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ(آل عمران- 180)

1. همه خیرات را از خود دیدن

*وَ لَئِنْ أَذَقْناهُ رَحْمَةً مِنَّا مِنْ بَعْدِ ضَرَّاءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ هذا لی‏ وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُجِعْتُ إِلى‏ رَبِّی إِنَّ لی‏ عِنْدَهُ لَلْحُسْنى‏ فَلَنُنَبِّئَنَّ الَّذینَ کَفَرُوا بِما عَمِلُوا وَ لَنُذیقَنَّهُمْ مِنْ عَذابٍ غَلیظٍ (فصّلت- 50)

1. گمان ضرر رسیدن به اسلام و مومنین با تحریم کردن آنها

*هُمُ الَّذِینَ یَقُولُونَ لَا تُنفِقُواْ عَلىَ‏ مَنْ عِندَ رَسُولِ اللَّهِ حَتىَ‏ یَنفَضُّواْ  وَ لِلَّهِ خَزَائنُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ لَکِنَّ الْمُنَافِقِینَ لَا یَفْقَهُونَ(منافقون- 7)

ب) آثار و عوارض ضعف تحلیل

1. تطیر

* أَیْنَمَا تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ وَلَوْ کُنْتُمْ فِی بُرُوجٍ مُشَیَّدَةٍ وَإِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هَذِهِ مِنْ عِنْدِکَ قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ فَمَالِ هَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَا یَکَادُونَ یَفْقَهُونَ حَدِیثًا ﴿نساء- ۷۸﴾

  تطیر به وجود پیامبر (ص) از سوی مسلمانان سست ایمان

*  فَإِذَا جَاءَتْهُمُ الْحَسَنَةُ قَالُوا لَنَا هَذِهِ وَإِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسَى وَمَنْ مَعَهُ أَلَا إِنَّمَا طَائِرُهُمْ عِنْدَ اللَّهِ وَلَکِنَّ أَکْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُونَ ﴿اعراف- ۱۳۱﴾

   تطیر به حضرت موسی و یارانش از سوی فرعونیان

*  قَالُوا اطَّیَّرْنَا بِکَ وَبِمَنْ مَعَکَ قَالَ طَائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ ﴿نمل- ۴۷﴾ 

  تطیر به حضرت صالح و یارانش از سوی قوم ثمود

1. تمسخر و استهزا

مسخره کردن آیات

*بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ(12) وَ إِذَا ذُکِّرُواْ لَا یَذْکُرُونَ(13) وَ إِذَا رَأَوْاْ ءَایَةً یَسْتَسْخِرُونَ(صافات- 14)

*وَ مِنَ النَّاسِ مَن یَشْتَرى لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَن سَبِیلِ اللَّهِ بِغَیرِ عِلْمٍ وَ یَتَّخِذَهَا هُزُوًا  أُوْلَئکَ لَهُمْ عَذَابٌ مُّهِینٌ(لقمان- 6)

    مسخره کردن پیامبران

*وَ یَصْنَعُ الْفُلْکَ وَ کُلَّمَا مَرَّ عَلَیْهِ مَلَأٌ مِّن قَوْمِهِ سَخِرُواْ مِنْهُ  قَالَ إِن تَسْخَرُواْ مِنَّا فَإِنَّا نَسْخَرُ مِنکُمْ کَمَا تَسْخَرُونَ(هود- 38)

*وَ لَقَدِ اسْتُهزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِکَ فَحَاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُواْ مِنْهُم مَّا کَانُواْ بِهِ یَسْتَهزِءُونَ(انعام- 10، انبیاء- 41)

*وَ لَقَدِ اسْتُهزِئَ بِرُسُلٍ مِّن قَبْلِکَ فَأَمْلَیْتُ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ ثُمَّ أَخَذْتُهُمْ  فَکَیْفَ کَانَ عِقَابِ(رعد- 32)

*وَ لَقَدْ أَرْسَلْنَا مُوسىَ‏ بِایَاتِنَا إِلىَ‏ فِرْعَوْنَ وَ مَلَایْهِ فَقَالَ إِنىّ‏ رَسُولُ رَبِّ الْعَالَمِینَ(46) فَلَمَّا جَاءَهُم بِایَاتِنَا إِذَا هُم مِّنها یَضْحَکُونَ(زخرف- 47)

*وَ مَا یَأْتِیهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا کاَنُواْ بِهِ یَسْتَهزِءُونَ(حجر- 11)

      مسخره کردن مومنان

*الَّذِینَ یَلْمِزُونَ الْمُطَّوِّعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ فىِ الصَّدَقَاتِ وَ الَّذِینَ لَا یَجِدُونَ إِلَّا جُهْدَهُمْ فَیَسْخَرُونَ مِنهُمْ سَخِرَ اللَّهُ مِنْهُم وَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ(توبه- 79)

*فَاتَّخذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتىَّ أَنسَوْکُمْ ذِکْرِى وَ کُنتُم مِّنهُمْ تَضْحَکُونَ(مومنون- 110)

*زُیِّنَ لِلَّذِینَ کَفَرُواْ الْحَیَوةُ الدُّنْیَا وَ یَسْخَرُونَ مِنَ الَّذِینَ ءَامَنُواْ  وَ الَّذِینَ اتَّقَوْاْ فَوْقَهُمْ یَوْمَ الْقِیَامَةِ  وَ اللَّهُ یَرْزُقُ مَن یَشَاءُ بِغَیرِ حِسَابٍ(بقره- 212)

*یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تَقُولُواْ رَاعِنَا وَ قُولُواْ انظُرْنَا وَ اسْمَعُواْ  وَ لِلْکَفِرِینَ عَذَابٌ أَلِیمٌ(بقره- 104)

1. برچسب زدن

*قَالُواْ إِنَّمَا أَنتَ مِنَ الْمُسَحَّرِینَ(شعراء- 153 و 185)

*وَ هُوَ الَّذِى خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ فىِ سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ کَانَ عَرْشُهُ عَلىَ الْمَاءِ لِیَبْلُوَکُمْ أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا  وَ لَئنِ قُلْتَ إِنَّکُم مَّبْعُوثُونَ مِن بَعْدِ الْمَوْتِ لَیَقُولَنَّ الَّذِینَ کَفَرُواْ إِنْ هَاذَا إِلَّا سِحْرٌ مُّبِینٌ(هود- 7)

* فَلَمَّا جاءَتْهُمْ آیاتُنا مُبْصِرَةً قالُوا هذا سِحْرٌ مُبینٌ (نمل- 13)

*فَلَمَّا جاءَهُمْ مُوسى‏ بِآیاتِنا بَیِّناتٍ قالُوا ما هذا إِلاَّ سِحْرٌ مُفْتَرىً وَ ما سَمِعْنا بِهذا فی‏ آبائِنَا الْأَوَّلینَ (قصص- 36)

*وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ (ص- 4)

*إِلى‏ فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ فَقالُوا ساحِرٌ کَذَّابٌ (غافر- 24)

*کَذَالِکَ مَا أَتىَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِم مِّن رَّسُولٍ إِلَّا قَالُواْ سَاحِرٌ أَوْ مَجنُونٌ(ذاریات- 52)

*ثُمَّ تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ (دخان- 14)

* کَذَّبَتْ قَبْلَهُمْ قَوْمُ نُوحٍ فَکَذَّبُواْ عَبْدَنَا وَ قَالُواْ مَجنُونٌ وَ ازْدُجِرَ(قمر- 9)

*وَ یَقُولُونَ أَ ئنَّا لَتَارِکُواْ ءَالِهَتِنَا لِشَاعِرٍ مَّجنُونِ (صافات- 36)

*بَلْ قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلَمِ  بَلِ افْتَرئهُ بَلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْیَأْتِنَا بِایَةٍ کَمَا أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ(انبیاء- 5)

*أَمْ یَقُولُونَ شَاعِرٌ نَّتَرَبَّصُ بِهِ رَیْبَ الْمَنُونِ(طور- 30)

#نکات تفسیری

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

1. عدم درک دامنه علم و قدرت الهی

* ذیل آیه 80 سوره زخرف

" سر" به معنى مطلبى است که انسان در دل پنهان مى‏کند، و یا تنها با دوستان رازدارش مطرح مى‏سازد، و" نجوى" به معنى سخنان درگوشى است. آرى خداوند نه تنها سخنان آهسته آنها را که در مجالس مخفى و یا درگوشى مى‏گویند مى‏شنود، بلکه از حدیث نفس و گفتگویى که در دل با خویشتن دارند نیز آگاه است، چرا که پنهان و آشکار براى او تفاوتى ندارد، فرشتگانى که مامور ثبت اعمال و گفتار انسانها هستند نیز پیوسته این سخنان را در نامه اعمالشان ثبت مى‏کنند، هر چند بدون آن نیز حقایق روشن است، تا در دنیا و آخرت کیفر اعمال و گفتار و توطئه ‏هاى خود را ببینند.

                        تفسیر نمونه، ج‏21، ص: 124-125

* ذیل آیه 5 سوره بلد

" آیا این انسان گمان مى‏کند که هیچکس قادر نیست بر او دست بیابد"؟ (أَ یَحْسَبُ أَنْ لَنْ یَقْدِرَ عَلَیْهِ أَحَدٌ). اشاره به اینکه آمیختگى زندگى انسان با آن همه درد و رنج دلیل بر این است که او قدرتى ندارد.

ولى او بر مرکب غرور سوار است، و هر کار خلاف و گناه و جرم و تجاوزى را مرتکب مى‏شود گویى خود را در امن و امان مى‏بیند، و از قلمرو مجازات الهى بر کنار تصور مى‏کند، هنگامى که به قدرت مى‏رسد تمام احکام الهى را زیر پا مى‏گذارد، و مطلقا خدا را بنده نیست، آیا به راستى چنین مى‏پندارد که از چنگال مجازات پروردگار رهایى مى‏یابد، چه اشتباه بزرگى! این احتمال نیز داده شده که منظور ثروتمندانى هستند که مى‏پنداشتند احدى توانایى ندارد ثروت آنها را بگیرد. و نیز گفته شده منظور کسانى هستند که معتقد بودند احدى آنها را در برابر اعمالشان بازخواست نمى‏کنند. ولى آیه مفهوم جامعى دارد که ممکن است همه این تفسیرها را شامل شود.

بعضى گفته ‏اند: آیه فوق اشاره به مردى از قبیله" جمح" که" ابو الاسد" نامیده مى‏شد، او بقدرى نیرومند بود که روى یک قطعه چرم مینشست ده نفر مى‏خواستند آن را از زیر پاى او بکشند نمى‏توانستند، چرم پاره پاره مى‏شد و او از جا تکان نمى‏خورد!.

ولى نظر داشتن آیه به چنین فرد یا افراد مغرورى مانع از عمومیت مفهوم آن نیست.

                        تفسیر نمونه، ج‏27، ص: 11

* ذیل آیه 7 سوره بلد

او از این حقیقت غافل است که خداوند نه فقط ظواهر اعمال او را در خلوت و جمع مى‏بیند، بلکه از اعماق قلب و روح او نیز آگاه است، و از نیات او با خبر، مگر ممکن است خدایى که وجود بى انتهایش به همه چیز احاطه دارد چیزى را نبیند و نداند؟! این غافلان بیخبرند که بر اثر جهل و ناآگاهى خود را از مراقبت دائمى پروردگار بر کنار مى‏پندارند.

                        تفسیر نمونه، ج‏27، ص: 13

* ذیل آیه 13 سوره حشر

رهبة در اصل به معنى ترسى است که توأم با اضطراب و پرهیز باشد، و در حقیقت ترس و وحشتى است عمیق و ریشه‏دار که آثار آن در عمل ظاهر گردد. گرچه آیه در مورد یهود" بنى نضیر" و عوامل شکست آنها در برابر مسلمین نازل شده ولى محتواى آن یک حکم کلى و عمومى است، چرا که در قلب‏ انسان هرگز دو خوف با هم جمع نمى‏شود، ترس از خدا، و ترس از ما سوى اللَّه، زیرا همه چیز مسخر فرمان خدا است، و هر کس از خدا بترسد و از قدرت او آگاه باشد دلیلى ندارد که از غیر او ترسان باشد، و سرچشمه همه این بدبختیها جهل و نادانى و عدم درک حقیقت توحید است.

اگر مسلمانان امروز به معنى واقعى کلمه،" مسلمان" و" مؤمن" و" موحد" باشند نه تنها از قدرتهاى بزرگ نظامى و صنعتى دنیاى امروز به خود وحشتى راه نمى‏دهند، بلکه آن قدرتها از آنها مى‏ترسند، چنان که نمونه ‏هاى زنده آن را با چشم مى‏بینیم که با آن همه سلاح و وسائل پیشرفته باز از" ملتى کوچک ولى مؤمن و از جان گذشته" در وحشتند.

                        تفسیر نمونه، ج‏23، ص: 530- 531

#نکات تفسیری

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

        2- توهم ایمنی از عذاب خدا یا دوری از قیامت

* ذیل آیه 50 سوره فصلت

دنیاگرایى عامل غفلت و گاهى انکار معاد است. در سوره‏ى کهف آیه‏ 35 مى‏خوانیم که شخصى وارد باغ و بستان خود شد و همین که سرسبزى آن را دید گفت: این باغ از بین رفتنى نیست «ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً» و قیامتى هم در کار نیست «ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً» و اگر مرا در قیامت برگردانند، بهتر از این باغ و بستان خواهند داد لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها ... در این آیه نیز مى‏خوانیم: برخى افراد همین که به رحمتى مى‏رسند قیامت را منکر مى‏شوند و مى‏گویند: بر فرض اگر قیامتى باشد، بهترین‏ها از ما خواهد بود.

                        تفسیر نور، ج‏8، ص: 359

* ذیل آیه 107 سوره یوسف

" غاشیة" به معنى" پوشنده" و" پوشش" است و از جمله به پارچه بزرگ که روى زین اسب مى‏اندازند و آن را مى‏پوشاند، غاشیه گفته مى‏شود، و منظور در اینجا بلا و مجازاتى است که همه بدکاران را فرا مى‏گیرد. منظور از" ساعة" قیامت است چنان که در بسیارى دیگر از آیات قرآن به همین معنى آمده است، ولى این احتمال نیز وجود دارد که" ساعة" کنایه از حوادث هولناک بوده باشد، زیرا آیات قرآن مکرر مى‏گوید: شروع قیامت با یک سلسله حوادث فوق العاده هولناک، همچون زلزله‏ ها و طوفانها و صاعقه ‏ها همراه است، و یا اشاره به ساعت مرگ بوده باشد، ولى تفسیر اول نزدیکتر به نظر مى‏رسد.

                        تفسیر نمونه، ج‏10، ص: 93

* ذیل آیه 36 سوره کهف

آدمى بالفطرة به چیزى که آن را باقى و ماندگار بداند دل مى‏بندد و چشم خود را بر فرض فناى محبوب خود مى‏بندد.

 اگر آدمى به یاد خدا باشد البته دنیا و آنچه را که در آن است آن طور که هست مى‏بیند، ولى اگر از یاد پروردگارش اعراض کند به خودش و به زینت دنیوى که در دست دارد و به اسباب ظاهرى که در پیرامون او است دل بسته و به وضع حاضرى که مشاهده مى‏کند دل مى‏بندد، و جاذبه‏ اى که در این امور مادى هست کار او را بدینجا منتهى مى‏کند که نسبت به آنها جمود به خرج داده دیگر توجهى به فنا و زوال آنها نمى‏نماید. تنها بقاى آنها را مى‏بیند.

این است معنا و جهت اینکه اسباب ظاهرى را باقى و زینت حیات دنیا را دائمى مى‏پندارند، و لذا خداى تعالى کلام ایشان را اینطور حکایت کرده که او گفت:" ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً" و چنین حکایت نکرده که او گفت:" هذه لا تبید ابدا- این باغ ابدا فانى نمى‏شود"

هم چنان که از او حکایت کرده که در باره قیامت گفته:" ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً- گمان نمى‏کنم قیامت آمدنى باشد" و این طرز حرف زدن مبنى بر همان اساسى است که در نفى ابدى در جمله" ما أَظُنُّ أَنْ تَبِیدَ هذِهِ أَبَداً" بیان نمودیم و گفتیم که تعلق به امور مادى باعث مى‏شود که آدمى تغییر وضع موجود و قیام قیامت را استبعاد کند. خداى سبحان هر جا که استدلال مشرکین بر نفى معاد را حکایت مى‏کند همه را مبنى بر اساس استبعاد مى‏داند، مثل اینکه گفته:" مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ" «یس-78» و یا گفته‏اند: " أَ إِذا ضَلَلْنا فِی الْأَرْضِ أَ إِنَّا لَفِی خَلْقٍ جَدِیدٍ"

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏13، ص: 431-432

#نکات تفسیری

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

         5- گمان قدرت داشتن و پیشی گرفتن بر خدا

*ذیل آیه 4 سوره عنکبوت

 مراد از جمله" أَنْ یَسْبِقُونا"- به طورى که از سیاق برمى‏آید- غلبه و به ستوه آوردن خدا با فتنه مؤمنین، و بازدارى ایشان از راه خدا است.

و جمله" ساءَ ما یَحْکُمُونَ" تخطئه ایشان است، که گمان کرده بودند مى‏توانند بر خدا غلبه کنند، و با فکر و خدعه خود و بازدارى مؤمنین از راه خدا، و شکنجه دادن ایشان، از او سبقت بگیرند، و حال آنکه همین پندار غلط مکرى است که خدا به ایشان کرده، و ایشان را از اینکه به راه او که راه راست است درآیند جلوگیرى نموده و نمى‏گذارد به سعادت خود برسند" وَ لا یَحِیقُ الْمَکْرُ السَّیِّئُ إِلَّا بِأَهْلِهِ".

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏16، ص: 149

#نکات تفسیری

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

6- توهم یاری و ولایت از غیر خدا (غیر خدا قدرتی دارد)

* ذیل آیه 102 سوره کهف

کفار به زینت زندگى دنیا مفتون گشته، امر بر ایشان مشتبه شده است و به ظاهر اسباب اطمینان و رکون کردند، و در نتیجه غیر خداى را اولیاى خود گرفتند و پنداشتند که ولایت این آلهه کافى و نافع براى آنان است و دافع ضرر از آنها است. و حال آنکه آنچه بعد از نفخ صور و جمع شدن خلایق خواهند دید مناقض پندار ایشان است، پس آیه شریفه مورد بحث نیز همین پندار را تخطئه مى‏کند.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏13، ص: 508

#نکات تفسیری

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

        7- گمان پنهان ماندن مرضهای قلبی و کینه های درونی شان

* ذیل آیه 29 سوره محمد

" اضغان" جمع" ضغن" (بر وزن حرص، و همچنین بر وزن عقد) به معنى کینه شدید است.

آرى آنها در درون دل کینه شدیدى نسبت به پیامبر ص و مؤمنان داشته و همیشه منتظر فرصتى بودند که ضربه‏اى بر آنها وارد کنند، قرآن به آنان هشدار مى‏دهد، تصور نکنند همیشه مى‏توانند چهره واقعى خود را مکتوم دارند.

                        تفسیر نمونه، ج‏21، ص: 478

#نکات تفسیری

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

8- پیامبر خدا را همانند مردم عادی دانستن در اطاعت یا نافرمانی

* ذیل آیه 81 سوره توبه

پیام‏ها:

1- شادى به خاطر نرفتن به جبهه و تخلّف از فرمان پیامبر، نشانه  نفاق است. «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ»

2- بدتر از جبهه نرفتن، شکستن قداستِ رهبرى و تخلّف از فرمان اوست. «بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ»، نفرمود: «بمقعدهم عن الجهاد»

3- اطاعت بى‏چون و چرا از رسول خدا لازم است. «بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ»

                        تفسیر نور، ج‏3، ص: 475

#نکات تفسیری

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

         9-  ناخوشایند دانستن سخن خدا

*ذیل آیه 127 سوره توبه

این آیه با اشاره به قیافه انکار آمیزى که منافقان در برابر آیات الهى به خود مى‏گرفتند مى‏گوید:" هنگامى که سوره‏اى از قرآن نازل مى‏شود، آنها با نظر تحقیر و انکار نسبت به آن سوره به یکدیگر نگاه مى‏کنند، و با حرکات چشم، مراتب نگرانى خود را ظاهر مى‏سازند" (وَ إِذا ما أُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ إِلى‏ بَعْضٍ). ناراحتى و نگرانى آنها از این نظر است که مبادا نزول آن سوره، رسوایى جدیدى برایشان فراهم سازد و یا به خاطر آن است که بر اثر کوردلى چیزى از آن نمى‏فهمند، و انسان دشمن چیزى است که نمى‏داند.

آنها به این جهت از شنیدن کلمات خدا ناراحت مى‏شوند که" خداوند قلوبشان را (به خاطر لجاجت و عناد و بخاطر گناهانشان) از حق منصرف ساخته (و یک حالت دشمنى و عداوت نسبت به حق پیدا کرده ‏اند) چرا که آنها افرادى بى فکر و نفهم هستند" (صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَفْقَهُونَ).

در مورد جمله صَرَفَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ، مفسران دو احتمال داده ‏اند: نخست اینکه جمله خبریه باشد آن چنان که در بالا تفسیر کردیم، دیگر اینکه جمله انشائیه‏ و به معنى نفرین باشد یعنى خداوند دلهاى آنها را از حق منصرف کند، ولى احتمال اول نزدیکتر به نظر مى‏رسد.

                        تفسیر نمونه، ج‏8، ص: 204

#نکات تفسیری

الف-2) ضعف تحلیل در مبانی رفتاری

 1- اعمال خود را صالح دانستن و گمان هدایت

*ذیل آیه 12 سوره بقره

قرآن در این آیه مى‏گوید:" بدانید اینها همان مفسدانند و برنامه‏ اى جز فساد ندارند ولى خودشان هم نمى‏فهمند"! (أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ). بلکه اصرار و پافشارى آنها در راه نفاق و خو گرفتن با این برنامه‏ هاى زشت و ننگین سبب شده که تدریجا گمان کنند این برنامه‏ ها مفید و سازنده و اصلاح طلبانه است، و همانگونه که سابقا نیز اشاره کردیم گناه اگر از حد بگذرد، حس تشخیص را از انسان مى‏گیرد، بلکه تشخیص او را واژگونه مى‏کند، و ناپاکى و آلودگى به صورت طبیعت ثانوى او در مى‏آید.

                                     تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 95

*ذیل آیه 30 سوره اعراف

و عجب اینکه با تمام گمراهى و انحراف" چنین مى‏پنداشتند که هدایت یافتگان واقعى آنها هستند" (وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ) این حالت مخصوص کسانى است که در طغیان و گناه فرو روند، و آن چنان غرق فساد و تباهى و انحراف و بت‏پرستى گردند که حس تشخیص آنها به کلى دگرگون شود، زشتیها را زیبایى، و گمراهى ‏ها را هدایت، پندارند، و در این حال درهاى هدایت به کلى به روى آنها مسدود خواهد شد، و این همان چیزى است که خودشان براى خویشتن فراهم ساخته ‏اند.

                        تفسیر نمونه، ج‏6، ص: 146

     " وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ" این جمله نسبت به جمله قبل به منزله عطف تفسیر است، و معناى تحقق ضلالت و لزوم آن را تفسیر نموده مى‏فهماند انسان وقتى به راه باطل افتاد و از حق دور شد مادامى که اعتراف به باطل بودن آن داشته و حق را از یاد نبرده امید برگشتن به حق در او هست، و اما اگر کارش بجایى رسید که به حق بودن باطل ایمان پیدا کرد و معتقد شد که راه هدایت همان راهى است که او مى‏رود، آن وقت است که در گمراهى استوار شده و ضلالتش حتمى و براى همیشه امید رستگاریش قطع مى‏گردد، پس وقتى چنین پندارى از لوازم ضلالت باشد جمله" وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ" به منزله تفسیر جمله" حَقَّ عَلَیْهِمُ الضَّلالَةُ" خواهد بود، هم چنان که همین پندار در آیه" قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرِینَ أَعْمالًا الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً" (کهف- 104) و آیه" إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا سَواءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ خَتَمَ اللَّهُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ وَ عَلى‏ سَمْعِهِمْ وَ عَلى‏ أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ" (بقره- 7) بعنوان یکى از لوازم ضلالت ذکر شده و آن را تفسیر کرده است.

چنین کسى عقیده‏ اش نسبت به هر عملى که انجام مى‏دهد این است که همین طور باید آن را انجام داد، و خیال مى‏کند که در عمل خود راه راست را یافته است، در نتیجه باطل را به عنوان حق، و شر و شقاوت را به خیال خیر و سعادت اخذ مى‏کند، و در عین اینکه فطرتش سالم و محفوظ است در مقام عمل فطرت خود را با غیر آن تطبیق مى‏دهد. خداى تعالى در این باره مى‏فرماید:" یا أَیُّهَا الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ آمِنُوا بِما نَزَّلْنا مُصَدِّقاً لِما مَعَکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهاً فَنَرُدَّها عَلى‏ أَدْبارِها" (نساء- 47)

آرى، محال است کسى باطل را با اعتراف به باطل بودنش پیروى کند، و شقاوت را با علم به اینکه شقاوت و خسران است طلب نماید، هم چنان که در این باره نیز فرموده:" فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ" (روم-30).

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏8، ص: 95-97

  *ذیل آیه 104 سوره کهف

آدمى در زندگى دنیا جز سعى براى سعادت خود کارى نمى‏کند، و جز کوشش براى رسیدن به چنین هدفى همى ندارد، و این انسان اگر طریق حق را بپیماید و به غرض خود نائل شود و سعادتمند بشود که هیچ، و اگر راه خطا را برود و نفهمد که دارد خطا مى‏رود خاسر است لیکن همین خاسر خسرانش قابل زوال است و امید نجات دارد. اما اگر راه خطا رفت و به غیر حق اصابت کرد و همان باطل را پذیرفت تا آنجا که وقتى هم که حق برایش جلوه کرد از آن اعراض نمود، و دلباخته استکبار و تعصب جاهلانه خود بود، چنین کسى از هر خاسرى خاسرتر است و عملش از عمل هر کس دیگرى بى‏نتیجه‏تر، زیرا این خسرانى است که زایل نمى‏شود، و امید نمى‏رود که روزى مبدل به سعادت شود و به همین جهت است که خداى تعالى مى‏فرماید:" الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً".

و اینکه کسى با روشن شدن بطلان اعمالش، باز هم آن را حق بپندارد از این جهت است که دلش مجذوب زینت‏هاى دنیا و زخارف آن شده، و در شهوات غوطه‏ ور گشته لذا همین انجذاب به مادیت او را از میل به پیروى حق و شنیدن داعى آن و پذیرفتن نداى منادى فطرت باز مى‏دارد، هم چنان که در جاى دیگر قرآن آمده:" وَ جَحَدُوا بِها وَ اسْتَیْقَنَتْها أَنْفُسُهُمْ" (نمل-14) و نیز آمده:" وَ إِذا قِیلَ لَهُ اتَّقِ اللَّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ" (بقره-206) پس پیروى هواى نفس و از در عناد و استکبار و عشق به شهوات نفس به اعراض از حق ادامه دادن همان خشنودى از باطل خویش بودن و آن را نیکو پنداشتن است.

                          ترجمه تفسیر المیزان، ج‏13، ص: 547

#نکات تفسیری

الف-2) ضعف تحلیل در مبانی رفتاری

2- توهم قدرت بر گمراه کردن مسلمانان و ضربه به اسلام

*ذیل آیه 69 سوره آل عمران

[اشاره به توحید افعالى، در بیان معناى اینکه: اهل کتاب جز خودشان کسى را گمراه نمى‏کنند]

و اما اینکه فرمود:" اهل کتاب جز خود را گمراه نمى‏کنند"، علتش این است که اولین و ابتدایى‏ترین فضائل انسانى میل به حق و پیروى از آن است، پس اینکه اهل کتاب دوست دارند مردم را از حق به سوى باطل منصرف و متمایل سازند، این محبت و علاقمندیشان به این کار خود از احوال درونى و از رذائل نفسانى ایشان است (و چه رذیله‏اى پست) و گناهى از گناهان و ستمى از ستمهاى نفس است، ستمى بدون حق و معلوم است که هر عمل و عقیده که خالى از حق باشد، محض ضلالت است، پس علاقمندیشان به اضلال مؤمنینى که بر صراط حقند عینا ضلالت خودشان است، ضلالتى که خودشان به آن توجه ندارند. این از نظر انحراف باطنى و همچنین از نظر عمل، اگر فرضا بتوانند در دل شخصى از مؤمنین القاى شبهات نموده، گمراهش کنند، در حقیقت اول خود را گمراه کرده‏اند، براى اینکه انسان هیچ عمل خیر و شرى را انجام نمى‏دهد مگر به نفع و ضرر خودش، هم چنان که فرمود:

" مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ أَساءَ فَعَلَیْها، وَ ما رَبُّکَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ" سجده-46.

و آن مؤمنینى هم که با اضلال اهل کتاب و وساوس آنان گمراه شده ‏اند، در حقیقت گمراهیشان در اثر اعمال زشت خودشان است نه اثر اضلال، چون شومى عمل و اراده آدمى است که به اذن خدا گریبانگیر او مى‏شود و او را به کفر مى‏کشد، هم چنان که فرمود:" مَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ، وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً فَلِأَنْفُسِهِمْ یَمْهَدُونَ" (روم-44).

و نیز فرموده: وَ ما أَصابَکُمْ مِنْ مُصِیبَةٍ فَبِما کَسَبَتْ أَیْدِیکُمْ وَ یَعْفُوا عَنْ کَثِیرٍ وَ ما أَنْتُمْ بِمُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ، وَ ما لَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ مِنْ وَلِیٍّ وَ لا نَصِیرٍ" (شورا-31)

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏3، ص: 401-402

*ذیل آیه 26 سوره انعام

کفار خیال مى‏کردند اگر مردم را از پیروى قرآن نهى کنند و آنان را از قرآن دور سازند قرآن را هلاک کرده و دعوت خدایى را از بین مى‏برند، و با اینکه خداى تعالى خواه ناخواه نور خود را تمام مى‏کند، لا جرم این بى‏نوایان دارند خود را هلاک مى‏کنند و نمى‏فهمند.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏7، ص: 72

*ذیل آیه 123 سوره انعام

و اما اینکه فرمود:" وَ ما یَمْکُرُونَ إِلَّا بِأَنْفُسِهِمْ وَ ما یَشْعُرُونَ" جهتش این است که مکر به معناى عملى است که مکر شده آن را به حال خود نافع بداند و حال آنکه مکر کننده آن عمل را به منظور ضرر رسانیدن به او و خنثى کردن زحمات و باطل ساختن غرضش انجام داده، و از آنجا که خداوند سبحان غرضى از دعوت دینى خود نداشته از آن، نفعى عاید او نمى‏شود، و منظورش همه منتفع شدن خود مردم است، پس اگر کسى با خدا مکر کند و نگذارد که غرض از دعوت‏هاى دینى حاصل شود در حقیقت به خود ضرر زده نه به پروردگار خود.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏7، ص: 469

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ها، وقایع و نعمات

1. شهدا را مانند سایر مردگان دانستن

ذیل آیه 154 سوره بقره

اصولا در هر نهضتى گروهى راحت طلب و ترسو خود را کنار مى‏کشند و علاوه بر اینکه خودشان کارى انجام نمى‏دهند سعى در دلسرد کردن دیگران دارند. همین که حادثه ناگوارى رخ مى‏دهد، اظهار تاسف مى‏کنند و آن را دلیل بر بى نتیجه بودن آن قیام مى‏پندارند، غافل از اینکه هیچ هدف مقدس و گرانبهایى بدون دادن قربانى یا قربانیها بدست نیامده و این یکى از سنن این جهان است. قرآن کریم کرارا از این دسته سخن به میان آورده و آنها را سخت سرزنش مى‏کند. گروهى از این قماش مردم در آغاز اسلام بودند که هر گاه کسى از مسلمانان در میدان جهاد به افتخار شهادت نائل مى‏آمد مى‏گفتند فلانى مرد! و با اظهار تاسف از مردنش، دیگران را مضطرب مى‏ساختند.

خداوند در پاسخ این گفته ‏هاى مسموم پرده از روى یک حقیقت بزرگ بر مى‏دارد و با صراحت مى‏گوید: شما حق ندارید کسانى را که در راه خدا جان مى‏دهند مرده بخوانید آنها زنده‏اند، زنده جاویدان، و از روزیهاى معنوى در پیشگاه خدا بهره مى‏گیرند، با یکدیگر سخن مى‏گویند، و از سرنوشت پربارشان کاملا خشنودند، اما شما که در چهار دیوارى محدود عالم ماده محبوس و زندانى هستید این حقایق را نمى‏توانید درک کنید.

                        تفسیر نمونه، ج‏1، ص: 521

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ ها، وقایع و نعمات

2-عدم فهم سنتها و هشدارهای الهی نظیر املا و استدراج و ...

*ذیل آیه 95 سوره اعراف

در آیه مورد بحث نیز مفسران سه احتمال داده ‏اند.

نخست اینکه ما به آنها امکانات دادیم تا" افزایش" یابند و آنچه را که در دوران سختى از نفرات و ثروتها از دست داده بودند بیابند.

دیگر اینکه ما آن چنان به آنها نعمت دادیم که مغرور شدند، و خدا را فراموش کردند و شکر او را" ترک" گفتند.

دیگر اینکه ما به آنها نعمت دادیم تا بوسیله آن آثار دوران نکبت را" محو" کردند و از بین بردند.

البته این تفاسیر گرچه مفهومش با هم متفاوت است ولى از نظر نتیجه چندان با هم تفاوت ندارد.

سپس اضافه مى‏کند به هنگام برطرف شدن مشکلات، به جاى اینکه به این حقیقت توجه کنند که" نعمت" و" نقمت" به دست خدا است و رو به سوى او آورند، براى اغفال خود به این منطق متشبث شدند، که اگر براى ما مصائب و گرفتاریهایى پیش آمد، چیز تازه‏اى نیست" پدران ما نیز گرفتار چنین مصائب و مشکلاتى شدند" دنیا فراز و نشیب دارد و براى هر کس دوران راحتى و سختى بوده است، سختیها امواجى ناپایدار و زودگذرند (وَ قالُوا قَدْ مَسَّ آباءَنَا الضَّرَّاءُ وَ السَّرَّاءُ).

در پایان، قرآن مى‏گوید: هنگامى که کار به اینجا رسید و از عوامل تربیت کمترین بهره ‏اى نگرفتند، بلکه بر غرور خود افزودند،" ناگاه آنها را به مجازات خود گرفتیم، در حالى که آنها هیچ خبر نداشتند و غافلگیر شدند" و به همین جهت مجازات براى آنها، سخت دردناک بود (فَأَخَذْناهُمْ بَغْتَةً وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ).

                        تفسیر نمونه، ج‏6، ص: 263

*ذیل آیه 178 سوره آل عمران

این آیه به دشمنان حق اخطار میکند که هرگز نباید آنها امکاناتى را که خدا در اختیارشان گذاشته و پیروزى‏هایى که گاهگاه نصیبشان میشود و آزادى عملى که دارند دلیل بر این بگیرند که افرادى صالح و درستکار هستند و یا نشانه‏ اى از خشنودى خدا نسبت بخودشان فکر کنند.

توضیح اینکه: از آیات قرآن مجید استفاده میشود که خداوند افراد گنهکار را در صورتى که زیاد آلوده گناه نشده باشند بوسیله زنگهاى بیدار باش و عکس العمل‏هاى اعمالشان، و یا گاهى بوسیله مجازاتهاى متناسب با اعمالى که از آنها سرزده است، بیدار مى‏سازد و براه حق بازمى‏گرداند. اینها کسانى هستند که هنوز شایستگى هدایت را دارند و مشمول لطف خداوند مى‏باشند و در حقیقت مجازات و ناراحتیهاى آنها، نعمتى براى آنها محسوب مى‏شود. چنان که در قرآن مى‏خوانیم: ظَهَرَ الْفَسادُ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ بِما کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ: در خشکى‏ها و دریاها، فساد و تباهى بر اثر اعمال مردم، ظاهر شد تا خداوند نتیجه قسمتى از اعمال آنها را به آنها بچشاند، شاید که ایشان برگردند (سوره روم آیه 41).

ولى آنها که در گناه و عصیان، غرق شوند و طغیان و نافرمانى را به مرحله نهایى برسانند، خداوند آنها را بحال خود وامى‏گذارد و به اصطلاح به آنها میدان میدهد تا پشتشان از بار گناه سنگین شود و استحقاق حد اکثر مجازات را پیدا کنند.

اینها کسانى هستند که تمام پل‏ها را در پشت سر خود ویران کرده‏اند، و راهى براى بازگشت نگذاشته‏ اند و پرده حیا و شرم را دریده و لیاقت و شایستگى هدایت الهى را کاملا از دست داده‏اند.

آیه فوق، این معنى را تاکید کرده مى‏فرماید: گمان نکنند آنهایى که کافر شدند، مهلتى که به ایشان میدهیم براى آنها خوبست بلکه مهلت میدهیم تا به گناه و طغیان خود بیفزایند و براى آنان عذاب خوار کننده است.

                        تفسیر نمونه، ج‏3، ص: 182-183

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ ها، وقایع و نعمات

3-گمان مدد شدن با مال و فرزند

*ذیل آیه 56 سوره مومنون

معناى آیه این است: آیا اینان گمان مى‏کنند که اگر در مدت مهلت، مال و فرزندان به ایشان دادیم، از این جهت بوده که دوستشان داشته ‏ایم و یا نزد ما احترام داشتند لذا خواسته‏ایم خیرشان را زودتر به ایشان برسانیم؟.

نه، بلکه نمى‏فهمند، یعنى مطلب به عکس است، ولى آنان حقیقت امر را درک نمى‏کنند، زیرا حقیقت امر این است که ما ایشان را املاء و استدراج کرده‏ایم، یعنى اگر از مال و فرزند بیشتر به ایشان مى‏دهیم، مى‏خواهیم در طغیان بیشترى فرو روند. و این همان مضمونى است که خداى تعالى در سوره اعراف آورده و مى‏فرماید:" سَنَسْتَدْرِجُهُمْ مِنْ حَیْثُ لا یَعْلَمُونَ، وَ أُمْلِی لَهُمْ إِنَّ کَیْدِی مَتِینٌ" (اعراف- 182و 183)

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏15، ص: 53

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ ها، وقایع و نعمات

          4- گمان آزمایش نشدن بعد از ادعای ایمان

*ذیل آیه 214 سوره بقره

این آیه به یکى از سنن الهى که در همه اقوام جارى بوده است اشاره مى‏کند و به مؤمنان در همه قرون و اعصار هشدار مى‏دهد که براى پیروزى و موفقیت و نایل شدن به مواهب بهشتى، باید به استقبال مشکلات بروند و فداکارى کنند و در حقیقت، این مشکلات آزمونى است که مؤمنان را پرورش مى‏دهد و صاحبان ایمان راستین را از متظاهران به ایمان، آشکار مى‏سازد.

تعبیر به" الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکُمْ" (کسانى که پیش از شما بودند) به مسلمانان مى‏گوید: این تنها شما نیستید که گرفتار انواع مشکلات از سوى دشمنان در تنگناهاى زندگى شده‏ اید، بلکه اقوام پیشین نیز، گرفتار همین مشکلات و شدائد بوده ‏اند تا آنجا که گاهى کارد به استخوانشان مى‏رسید و فریاد استغاثه آنها بلند مى‏شد.

اصولا رمز تکامل و ترقى انسانها همین است، افراد و امتها باید در کوره‏ هاى سخت حوادث قرار بگیرند، و همچون فولاد آبدیده شوند، استعدادهاى درونى آنها شکوفا گردد، و ایمانشان به خدا قویتر شود ضمنا افراد لایق و مقاوم و با ایمان، از افراد نالایق شناخته شوند و صفوفشان از هم جدا گردد.

                        تفسیر نمونه، ج‏2، ص: 102

*ذیل آیه 142 سوره آل عمران

این پندار که بدون امتحان داخل بهشت شوند، لازمه پندار قبلى است، که چون بر حقند هرگز شکست نمى‏خورند، پیروزى و غلبه حق ایشان است، و تا ابد زیر دست قرار نمى‏گیرند، و آن هم معلوم است که لازمه چنین پندارى این است که تمامى کسانى که به رسول اللَّه (ص) ایمان آورده‏ اند، و به جماعت مؤمنین ملحق شده‏ اند، در دنیا با غلبه و غنیمت سعادتمند شوند، و در آخرت با مغفرت و جنت، و دیگر هیچ فرقى بین ایمان ظاهرى و حقیقت ایمان و هیچ امتیازى بین درجات ایمان نباشد، و ایمان مجاهد (هر چند صابر نباشد)، با ایمان مجاهد صابر یکى باشد، و کسى که آرزومند عمل خیرى باشد، و وقتى زمان معینش رسید انجامش دهد، با کسى که آرزومند خیرى باشد ولى در هنگام انجامش سرد شود، و اعراض کند یکسان به حساب آید.

                      ترجمه تفسیر المیزان، ج‏4، ص: 45

*ذیل آیه 71 سوره مائده

" حسبان" به معناى پندار است و (فتنه) به معناى امتحانى است که شخص بیخبر را مغرور سازد، و به معنى مطلق شر و بلا هم هست و" عمى" در اینجا عبارتست از نداشتن چشم حق بین، و تمیز ندادن میان خیر و شر و" صمم" به معناى کرى است، و مراد از آن در اینجا نشنیدن پند و موعظه و بى‏اعتنایى به نصیحت است، و این" عمى" و" صمم" (کورى و کرى) هر دو معلولند براى همان پندار غلطشان که خیال مى‏کردند فتنه و امتحانى در کار نیست، و ظاهر سیاق آیه اینست که" حسبان" هم که علت کرى و کوریشان بود، خود معلول علتى دیگر است، و آن اینست که آنها براى خود فضیلت و کرامتى مى‏پنداشتند، و آن فضیلت این بود که مى‏گفتند ما از شاخه‏هاى شجره یعقوب هستیم، و مى‏گفتند ما پسران خدا و دوستان اوییم، و چون چنین فضائلى را دارا هستیم پس عذابى براى ما نیست، اگر چه به هر عمل زشت و معصیتى آلوده باشیم، بنا براین معناى آیه (و خدا داناتر است) چنین مى‏شود: اهل کتاب به خاطر عقیده‏ هایى که در باره خود داشتند و خیال مى‏کرده‏ اند که صرف یهودى بودن ایشان را از فتنه و بلا نگاه مى‏دارد از این رو به همین پندار غلط کور و کر شدند، و کارشان بجایى رسید که دیگر نمى‏توانستند حق را ببینند، و یا از شنیدن مطالب حق و نافع انبیا و دعوتشان بسوى حق برخوردار شوند.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏6، ص: 98

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ ها، وقایع و نعمات

           5- گمان یکسان بودن حیات و ممات گناهکاران و مومنان

*ذیل آیه 21 سوره جاثیه

" اجترحوا" از ماده" جرح" در اصل به معنى جراحت و اثرى که بر اثر بیمارى و آسیبهاست که به بدن انسان مى‏رسد، و از آنجا که ارتکاب گناه گویى روح او را مجروح مى‏سازد ماده" اجتراح" به معنى انجام گناه نیز به کار رفته، و گاه در معنى وسیعترى، یعنى هر گونه اکتساب، استعمال مى‏شود، و اعضاى بدن را از این نظر" جوارح" گویند که انسان به وسیله آن مقاصد خود را انجام مى‏دهد و آنچه مى‏خواهد به دست مى‏آورد و کسب مى‏کند.

به هر حال این آیه مى‏گوید: این یک پندار غلط است که تصور کنند ایمان و عمل صالح، یا کفر و گناه، تاثیرى در زندگى انسان نمى‏گذارد، چنین نیست زندگى و مرگ این دو گروه کاملا با هم متفاوت است. مؤمنان در پرتو ایمان و عمل صالح از آرامش خاصى برخوردارند بطورى که سخت‏ترین حوادث زندگى تاثیرى در روح آنها نمى‏گذارد، در حالى که افراد بى‏ایمان و آلوده دائما در اضطرابند، اگر در نعمتند بیم زوال آن پیوسته آنها را رنج مى‏دهد، اگر در مصیبت و ناراحتیند قدرت مقابله با آن را ندارند، چنان که در آیه 82 سوره انعام مى‏خوانیم: الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ" آنها که ایمان آوردند و ایمان خود را به شرک نیالودند امنیت از آن آنها است، و آنها هدایت یافتگانند".

افراد با ایمان به وعده‏ هاى الهى دلگرمند و مشمول عنایات خاص اویند، چنان که در آیه 51 سوره مؤمن مى‏خوانیم: إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا وَ الَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ.

نور هدایت قلب گروه اول را روشن مى‏سازد و با گامهاى استوار به سوى‏ هدف مقدسشان پیش مى‏روند اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ.

اما گروه دوم نه هدف مشخصى براى زندگى مى‏یابند، و نه برنامه روشنى و در میان امواج ظلمات سرگردانند، وَ الَّذِینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ.

این در حیات و زندگى این جهان است، و اما به هنگام مرگ که دریچه ‏اى است به عالم بقا، و دروازه ‏اى است براى آخرت، چنان که قرآن در آیه 32 نحل مى‏گوید:" پرهیزگاران کسانى هستند که فرشتگان قبض روح آنها مى‏کنند در حالى که پاک و پاکیزه ‏اند، به آنها مى‏گویند سلام بر شما باد، وارد بهشت شوید به خاطر اعمالى که انجام مى‏دادید" (الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْکُمْ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ).

در حالى که با مجرمان بى‏ایمان طور دیگرى سخن مى‏گویند چنان که در آیه ‏هاى 27 و 27 همان سوره نحل آمده است:" الَّذِینَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ ما کُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلى‏ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ- فَادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَکَبِّرِینَ".

خلاصه، تفاوت در میان این دو گروه در تمام شؤون زندگى و مرگ و عالم‏ برزخ و قیامت موجود است‏.

                        تفسیر نمونه، ج‏21، ص: 259-260

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ ها، وقایع و نعمات

  7- توهم امکان جاودانگی و خلود در زمین

*ذیل آیه 3 سوره همزه

" اخلد" در اینجا به صورت" فعل ماضى" آمده، یعنى او گمان مى‏کند اموالش او را به صورت یک موجود جاودانه در آورده است، نه مرگ مى‏تواند به سراغ او آید، نه بیماریها و حوادث جهان مشکلى براى او ایجاد مى‏کند، چرا که مشکل ‏گشا در نظرش تنها مال و ثروت است و این مشکل‏ گشا را در دست دارد.

 ولى همه اینها به آسانى در عرض ساعتى به دیگران رسید:" کَذلِکَ وَ أَوْرَثْناها قَوْماً آخَرِینَ" (دخان- 28).

و لذا در قیامت که پرده‏ ها کنار مى‏رود آنها به اشتباه بزرگشان پى مى‏برند و فریادشان بلند مى‏شود: ما أَغْنى‏ عَنِّی مالِیَهْ هَلَکَ عَنِّی سُلْطانِیَهْ:" مال و ثروتم هرگز مرا بى نیاز نکرد، قدرت من نیز از دست رفت" (حاقه- 28 و 29).

اصولا انسان از فنا و نیستى متنفر است، و طرفدار خلود و جاودانگى است، و همین علاقه درونى به ما در مباحث معاد کمک مى‏کند که بدانیم انسان براى جاودانگى آفریده شده است، و الا غریزه عشق به جاودانگى در او نبود. ولى این انسان مغرور و خودخواه و دنیاپرست گاه جاودانگى خود را در امورى مى‏بیند که درست مایه فنا و نیستى او است، فى المثل مال و مقام را که غالبا دشمنان بقاى او هستند وسیله جاودانگى مى‏شمرد.

از این بیان روشن شد که پندار جاودانگى به وسیله مال دلیلى براى جمع مال، و جمع مال نیز عاملى براى استهزاء و سخریه دیگران در نظر این کوردلان‏ محسوب می­شود.

                        تفسیر نمونه، ج‏27، ص: 313-314

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ ها، وقایع و نعمات

  8- توهم منفعت از مالی که بخل ورزیده ­اند 

*ذیل آیه 110 سوره آل عمران

این آیه سرنوشت بخیلان را در روز رستاخیز، توضیح مى‏دهد، همانها که در جمع ‏آورى و حفظ ثروت میکوشند و از انفاق کردن در راه بندگان خدا، خوددارى مى‏کنند. گرچه در آیه، نامى از زکات و حقوق واجب مالى برده نشده، ولى در روایات اهل بیت و همچنین در گفتار مفسران، آیه به مانعان زکات تخصیص داده شده است و تشدیدهایى که در آیه بچشم مى‏خورد نیز دلیل بر این است که منظور انفاق مستحبى نیست.

آیه مى‏گوید:" افرادى که بخل مى‏ورزند و از آنچه خداوند از فضل خود به آنها داده در راه او نمى‏دهند، تصور نکنند بسود آنها است، بلکه این کار به زیان آنها تمام مى‏شود". سپس سرنوشت آنها را در رستاخیز، چنین توصیف مى‏کند: سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ: بزودى اموالى را که در مورد آن بخل ورزیدند، همانند طوقى در گردن آنها مى‏آویزند. از این جمله استفاده مى‏شود، اموالى که حقوق واجب آن، پرداخته نشده، و اجتماع، از آن بهره ‏اى نگرفته است و تنها در مسیر هوسهاى فردى و گاهى مصارف جنون آمیز بکار گرفته شده و یا بى دلیل روی هم انباشته گردیده و هیچکس از آن استفاده نکرده، همانند سایر اعمال زشت انسان، در روز رستاخیز طبق قانون" تجسم اعمال"، تجسم مى‏یابد، و بصورت وسیله عذاب دردناکى در خواهد آمد. تجسم اینگونه اموال به طوقى که بر گردن مى‏افتد اشاره به این حقیقت است‏ که انسان تمام سنگینى مسئولیت آنها را تحمل خواهد کرد بدون اینکه از آثار آنها بهره‏ مند گردد.

                        تفسیر نمونه، ج‏3، ص: 190-191

#نکات تفسیری

الف- 3) ضعف تحلیل پدیده­ ها، وقایع و نعمات

10- گمان ضرر رسیدن به اسلام و مومنین با تحریم کردن آنها

*ذیل آیه 7 سوره منافقون

از شیوه ‏هاى برخورد دشمن، محاصره اقتصادى و در تنگنا قرار دادن مؤمنان است. چنانکه منافقان به یکدیگر مى‏گفتند: به یاران پیامبر کمک نکنید تا از دور او پراکنده شوند. معاویه نیز در بخشنامه ‏اى دستور داد یاران على علیه السلام را از بیت المال محروم کنند. همان‏گونه که در کربلا نیز آب را بر یاران امام حسین بستند و امروزه ابرقدرت‏ها براى به تسلیم کشاندن کشورها از فشار محاصره اقتصادى استفاده مى‏کنند.

                        تفسیر نور، ج‏10، ص: 58

#نکات تفسیری

ب) آثار و عوارض ضعف تحلیل

1. تطیر

* ذیل آیه 45-47 سوره نمل

این آیه به تطیر قوم ثمود نسبت به حضرت صالح (ع) و یارانش اشاره دارد.

گویا آن سال خشکسالى و کمبود محصول و مواد غذایى بود، قوم ثمود به حضرت صالح گفتند این گرفتاریها و مشکلات ما همه از قدوم نامیمون تو و یاران تو است، شما مردم شومى هستید و براى جامعه ما بدبختى به ارمغان آورده‏اید، و با توسل به حربه فال بد که حربه افراد خرافى و لجوج است مى‏خواستند منطق نیرومند او را درهم بکوبند.

اما او در پاسخ" گفت: فال بد (و بخت و طالع شما) در نزد خدا است" (قالَ طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ). او است که شما را به خاطر اعمالتان گرفتار این مصائب ساخته و اعمال شما است که در پیشگاه او چنین مجازاتى را سبب شده. این در حقیقت یک آزمایش بزرگ الهى براى شما است آرى" شما گروهى هستید که آزمایش مى‏شوید" (بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ). اینها آزمایشهاى الهى است، اینها هشدارها و بیدارباشها است، تا کسانى که شایستگى و قابلیت دارند، از خواب غفلت بیدار شوند، و مسیر نادرست خود را اصلاح کنند و به سوى خدا آیند.

*** نکته:" تطیر" و" تفال"

" تطیر" چنان که مى‏دانیم از ماده" طیر" به معنى پرنده است، و چون عرب فال بد را غالبا بوسیله پرندگان مى‏زد، عنوان" تطیر" به معنى فال بد زدن آمده است، در برابر" تفال" که به معنى فال نیک زدن است.

در قرآن کرارا این معنى مطرح شده است که مشرکان خرافى در برابر پیامبران الهى به این حربه متوسل مى‏شدند، چنان که در مورد موسى ع و یارانش‏

مى‏خوانیم وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَطَّیَّرُوا بِمُوسى‏ وَ مَنْ مَعَهُ:" هر گاه ناراحتى به فرعونیان مى‏رسید آن را از شوم بودن موسى و همراهانش مى‏دانستند" (اعراف- 131).

و در سوره یس مى‏خوانیم که در برابر رسولان مسیح (به انطاکیه) نیز مشرکان آنها را متهم به شوم بودن کردند (یس- 18).

اصولا انسان نمى‏تواند در برابر علل حوادث بى تفاوت بماند، سرانجام باید براى هر حادثه‏اى علتى بجوید، اگر موحد باشد و خداپرست و علل حوادث را به ذات پاک او که طبق حکمتش همه چیز را روى حساب انجام مى‏دهد بازگرداند و از نظر سلسله علل و معلول طبیعى نیز تکیه بر علم کند مشکل او حل شده است و گرنه یک سلسله علل خرافى و موهوم و بى اساس براى آنها مى‏تراشد، موهوماتى که حد و مرزى براى آنها نیست و یکى از روشنترین آنها همین فال بد زدن است.

فى المثل عرب جاهلى حرکت پرنده‏اى را که از طرف راست به چپ مى‏رفت به فال نیک مى‏گرفت، و دلیل بر پیروزى، و اگر از طرف چپ به راست حرکت مى‏کرد به فال بد مى‏گرفت و دلیل بر شکست و ناکامى! و از این خرافات و موهومات بسیار داشتند.

امروز نیز در جوامعى که به خدا ایمان ندارند- هر چند از نظر علم و دانش روز پیروزیهاى فراوانى کسب کرده‏اند- این قبیل خرافات و موهومات فراوان است تا آنجا که گاهى افتادن یک نمک‏پاش بر زمین آنها را سخت ناراحت مى‏کند، و منزل و اطاق یا صندلى که شماره آن سیزده باشد سخت در وحشتشان فرو مى‏برد، و هنوز هم بازار رمالان و فال‏گیران در میان آنها گرم و داغ است، و مساله موهوم بخت و طالع در میان آنها مشترى فراوان دارد.

ولى قرآن با یک جمله کوتاه مى‏گوید:" طائِرُکُمْ عِنْدَ اللَّهِ": بخت و طالع‏ و پیروزى و شکست و موفقیت و ناکامى شما همه نزد خدا است، خدایى که حکیم است و مواهبش را طبق شایستگیها، شایستگیهایى که بازتاب ایمان و عمل و گفتار و کردار انسانها است تقسیم مى‏کند.

و به این ترتیب اسلام پیروان خود را از وادى خرافه به حقیقت، و از بیراهه به صراط مستقیم دعوت مى‏کند.

          تفسیر نمونه، ج‏15، ص: 492- 493

#نکات تفسیری

ب) آثار و عوارض ضعف تحلیل

          2. تمسخر وای

*ذیل آیه 6 سوره لقمان

" وَ یَتَّخِذَها هُزُواً"، یعنى حدیث را مسخره مى‏کند، چون نام خرافات نیز حدیث است، و همین باعث و هن هر حدیثى مى‏شود، و سبب مى‏گردد مردم احادیث واقعى را نیز به سخریه بگیرند.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏16، ص: 313

 مسخره کردن پیامبران

*ذیل آیه 10 سوره انعام

و اما" استهزاء" کفار به پیغمبران عبارت بوده از اینکه عذابى را که آن حضرات مردم را از آن بیم مى‏داده‏اند و به نزول آن تهدید مى‏کرده ‏اند مسخره مى‏نمودند، و در نتیجه همان عذاب بر آنان نازل مى‏شد.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏7، ص: 32

پیام‏ها:

1- یاد مشکلات دیگران، صبر انسان را زیاد مى‏کند و مبلغ دین نباید از استهزاى مخالفان دلتنگ شود. «لَقَدِ اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ»

2- استهزا، یکى از جنگ‏هاى روانى دشمن و براى تضعیف روحیه‏ ى رهبران است که باید در برابر آن مقاومت کرد. «اسْتُهْزِئَ بِرُسُلٍ مِنْ قَبْلِکَ»

3- مسخره کنندگان، عاقبت ذلیل مى‏شوند و استهزا، دامن خودشان را مى‏گیرد.

 «فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا»

4- استهزاى دین، یکى از گناهان کبیره است که وعده‏ى عذاب بر آن داده شده است. فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا ...

5- خداوند حامى انبیاست واستهزا کنندگان را هلاک مى‏کند. فَحاقَ بِالَّذِینَ سَخِرُوا ...

6- استهزا شیوه دائمى کفّار است. «کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ»

                        تفسیر نور، ج‏2، ص: 419

*ذیل آیه 41 سوره انبیاء

در مجمع البیان گفته: فرق میان" سخریه" و" هزء"، این است که سخریه در معناى ذلت خواهى است، چون تسخیر به معناى ذلیل و رام کردن است، و اما هزء، به معناى پائین‏ آوردن قدر شخص است به وسیله زبان و کلمه" حیق" به معناى حلول است، و مراد از" ما کانُوا بِهِ یَسْتَهْزِؤُنَ" عذاب است، در این آیه رسول خدا (ص) را تسلیت، و کفار را تهدید مى‏کند.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏14، ص: 410

*ذیل آیه 47 سوره زخرف

این نخستین برخورد همه طاغوتها و جاهلان مستکبر در برابر رهبران راستین است، جدى نگرفتن دعوت و دلائل آنها، و همه را به سخریه و مضحکه پاسخ گفتن، تا به دیگران بفهمانند که اصلا دعوت آنها قابل بررسى و مطالعه و جوابگویى نیست، و ارزش یک برخورد جدى را ندارد.

                        تفسیر نمونه، ج‏21، ص: 79

خنده و تمسخر نشانه پوکى و سبک‏سرى و هوچى‏گرى مخالفان است. «إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ»

                    تفسیر نور، ج‏8، ص: 460

مسخره کردن مومنان

*ذیل آیه 79 سوره توبه

 کلمه" تطوع" به معناى انجام عملى است که نفس آدمى از آن کراهت نداشته باشد و آن را دشوار نداند و داوطلبانه انجامش دهد، و به همین جهت بیشتر در مستحبات استعمال مى‏شود، چون در واجبات یک نوع تحمیلى است بر نفس و آدمى دل خود را وادار مى‏کند که راضى به ترک آن نشود. و اینکه داوطلبان از مؤمنین در دادن صدقه را در مقابل کسانى قرار داده که بیش از توانایى خود صدقه نمى‏دهند، خود قرینه است بر اینکه منظور از داوطلبان در صدقه کسانى است که چون ثروتمند و مالدارند صدقه مى‏دهند، و خلاصه بخاطر تمکنشان بطوع و رغبت و بطیب خاطر خود مى‏پردازند، بدون اینکه احساس کمترین ناراحتى بکنند، بخلاف دسته دوم که نمى‏دهند مگر بقدر طاقتشان، و یا ناراحتند از اینکه چرا همین قدر مى‏توانند بدهند و بیشتر از آن نمى‏توانند.

آن گونه که مفسرین گفته‏ اند جمله" الَّذِینَ یَلْمِزُونَ ..." یا کلامى است مستانف و تازه، و یا وصفى است براى آنهایى که جمله" وَ مِنْهُمْ مَنْ عاهَدَ اللَّهَ ..."، یادشان کرده. و معناى آن این است: کسانى که بدگویى مى‏کنند از مؤمنین ثروتمندى که داوطلبانه و بطیب خاطر صدقه مى‏دهند، و هم از فقرایى که مالى نزد خود نمى‏یابند براى صدقه مگر آن مقدارى را که مایه ناراحتیشان است، و خلاصه بدگویى مى‏کنند زکات دهندگان را، هم‏ توانگرانشان را و هم تهى دستانشان را، هم بى‏نیازان را و هم نیازمندان را، و مسخره مى‏کنند همه را، خداوند ایشان را مسخره کرده، و براى ایشان عذابى دردناک است. این جمله کوتاه هم جواب استهزاء ایشان است، و هم تهدید به عذابى شدید.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏9، ص: 474

*ذیل آیه 110 سوره مومنون

در چهار آیه اخیر عامل اصلى بدبختى دوزخیان و عامل پیروزى و رستگارى بهشتیان با صراحت بیان شده است.

گروه اول که عوامل بدبختى و گمراهى را بدست خود فراهم ساختند با مسخره کردن یاران حق و تحقیر عقائد پاک آنها به سرنوشتى گرفتار شدند که حتى درخور خطابى که به یک انسان مى‏شود نیستند، آرى آنها که مؤمنان را تحقیر کردند باید گرفتار بدترین تحقیر شوند.

و اما گروه دوم به خاطر صبر و پایمردیشان در برابر دشمنان مغرور و از خود راضى و بى منطق و استقامت در ادامه راه" اللَّه" بزرگترین پیروزى را در پیشگاه خدا کسب کردند.

                        تفسیر نمونه، ج‏14، ص: 339- 140

بین «سِخْرِیًّا» و «سُخْرِیًّا» تفاوت بسیارى است. اگر در جامعه روابط انسان‏ها بر اساس همدلى، تعاون و خدمت باشد و همه‏ى افراد از هنر و ابتکار یکدیگر بهره‏ مند شوند، جامعه رشد مى‏یابد، تقویت مى‏شود و همه‏ى کارها سامان مى‏یابد که آیه‏ ى شریفه‏ ى «لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا» این پیام را دارد. 

امّا اگر روابط افراد بر اساس تحقیر، تضعیف و دشنام و دلسردى باشد، چنین جامعه ‏اى فراموشى خدا و سقوط را در پى خواهد داشت و آیه‏ى مورد بحث این معنا را بازگو 

روابط افراد بر اساس تحقیر، تضعیف و دشنام و دلسردى باشد، چنین جامعه‏ اى فراموشى خدا و سقوط را در پى خواهد داشت و آیه‏ ى مورد بحث این معنا را بازگو مى‏کند. «فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا»

اینکه مؤمنین وسیله ‏ى غفلت کفّارقلمداد شده‏اند، «أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی» شاید به خاطر آن باشد که اگر مؤمنین نبودند، حقیقت حقّ ستیزى آنان آشکار نمى‏شد.

                        تفسیر نور، ج‏6، ص: 133

#نکات تفسیری

ب) آثار و عوارض ضعف تحلیل

    3- برچسب زدن و نسبت های ناروا

*ذیل آیه 153 سوره شعراء

جمله" مسحر" از ماده" سحر" به معنى کسى است که مسحور شده باشد آنها معتقد بودند که ساحران گاه از طریق سحر، عقل و هوش افراد را از کار مى‏اندازند، این سخن را نه تنها به حضرت صالح ع گفتند که به گروهى دیگر از پیامبران نیز این تهمت را وارد ساختند، حتى به پیامبر اسلام ص چنان که در آیه 8 سوره فرقان مى‏خوانیم: إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً:" ستمگران گفتند شما تنها از مردى پیروى مى‏کنید که بر اثر مسحور شدن، عقل خود را از دست داده است"! آرى آنها عقل را در این مى‏دیدند که انسان همرنگ محیط باشد، نان را به نرخ روز بخورد، و خود را با همه مفاسد تطبیق دهد، اگر مردى الهى و انقلابى براى درهم ریختن عقائد و نظام فاسد قیام مى‏کرد، طبق این منطق او را دیوانه و مجنون و مسحور مى‏خواندند.

                        تفسیر نمونه، ج‏15، ص: 311- 312

*ذیل آیه 7 سوره هود

کلمه" هذا" اشاره به گفتار پیامبر ص در باره معاد است، یعنى این ادعایى که تو در باره معاد دارى سحر آشکارى مى‏باشد، بنا بر این کلمه سحر در اینجا به معنى سخن عارى از حقیقت و گفتار بى‏اساس و به تعبیر ساده، حقه و کلک است، زیرا ساحران غالبا با کار خود چیزهایى را به ناظران نشان مى‏دهند که واقعیت و حقیقتى در آن نیست، بنا بر این کلمه" سحر" مى‏تواند به معنى هر چیز عارى از حقیقت به کار رود.

اما اینکه بعضى گفته‏اند" هذا" اشاره به قرآن مجید است، زیرا قرآن نفوذ و جاذبه سحرانگیزى در شنوندگان داشت، صحیح به نظر نمى‏رسد، چرا که در آیه سخن از معاد است نه سخن از قرآن، هر چند جاذبه فوق العاده قرآن جاى انکار نیست.

                        تفسیر نمونه، ج‏9، ص: 28

*ذیل آیه 4 سوره ص

کفار در اینکه گفته ‏اند:" هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ" اشاره کرده‏اند به رسول خدا (ص) و او را متهم به سحر کرده ‏اند، چون از آوردن مثل آنچه که آن جناب آورد یعنى قرآن عاجز شدند. و نیز آن جناب را متهم کردند به دروغ، و گمان کردند که وى به دروغ، قرآن و معارف حقیقى آن را به خدا نسبت مى‏دهد.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏17، ص: 277

افراد مغرور و خودخواه هم نفوذناپذیرند و هم" مطلق‏گرا" چیزى را جز آنچه با افکار محدود و ناقصشان درک کرده‏اند به رسمیت نمى‏شناسند، و معیار سنجش همه ارزشها را همان قرار مى‏دهند. لذا هنگامى که پیامبر اسلام ص پرچم توحید را در مکه برافراشت و بر ضد بتهاى کوچک و بزرگ که عدد آنها بالغ بر 360 بت مى‏شد قیام کرد گاه" تعجب مى‏کردند که چرا پیامبر انذارکننده‏ اى از میان آنها برخاسته است"؟ (وَ عَجِبُوا أَنْ جاءَهُمْ مُنْذِرٌ مِنْهُمْ). تعجب آنها از این بود که محمد ص یک نفر از خود آنها است. چرا فرشته ‏اى از آسمان نازل نشده؟ آنها این نقطه بزرگ قوت را نقطه ضعف مى‏پنداشتند، کسى که از میان توده مردم برخاسته بود، از نیازها و دردهاى‏ آنها با خبر بود، و با مشکلات و مسائل زندگى آنان آشنایى داشت، مى‏توانست در همه چیز الگو و اسوه باشد، آنها این امتیاز بزرگ را به عنوان یک نقطه تاریک در دعوت پیامبر ص تلقى مى‏کردند و از آن تعجب داشتند.

گاه از این مرحله نیز فراتر رفتند" و کافران گفتند این ساحر دروغگویى است"! (وَ قالَ الْکافِرُونَ هذا ساحِرٌ کَذَّابٌ). بارها گفته‏ایم که نسبت دادن سحر به پیامبر ص به خاطر مشاهده معجزات غیر قابل انکار و نفوذ خارق العاده او در افکار بود، و نسبت دادن کذب به او به خاطر این بود که بر خلاف سنتهاى خرافى و افکار منحطى که جزء مسلمات آن محیط محسوب مى‏شد قیام کرد و بر ضد آن سخن مى‏گفت و دعوى رسالت از سوى خدا داشت. هنگامى که پیامبر دعوت توحیدى خود را آشکار نمود نگاه به یکدیگر مى‏کردند و مى‏گفتند بیائید چیزهاى ناشنیده بشنوید" آیا او بجاى اینهمه خدایان یک خدا قرار داده؟ این راستى چیز عجیبى است"؟! (أَ جَعَلَ الْآلِهَةَ إِلهاً واحِداً إِنَّ هذا لَشَیْ‏ءٌ عُجابٌ).

آرى گاه غرور و خودخواهى و مطلق‏نگرى و فساد محیط آن چنان بینش و قضاوت انسان را تغییر مى‏دهد که از واقعیتهاى روشن تعجب مى‏کند در حالى که به خرافات و پندارهاى واهى سخت پاى‏بند است.

                        تفسیر نمونه، ج‏19، ص: 215- 216

*ذیل آیه 14 سوره دخان

سپس از رسول اعراض کرده گفتند: او" معلم" است، یعنى دیگران یادش داده‏اند" و مجنون" است یعنى جن او را آسیب زده. پس هم به آن جناب تهمت زدند که دیگران یادش داده‏اند، و او به دروغ سخنان خود را به خدا نسبت مى‏دهد، هم چنان که در آیه" وَ لَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّما یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ" (نحل-103) نیز این تهمت را نقل کرده، و هم اینکه تهمت زدند که جن به عقل او آسیب رسانده و در نتیجه عقلش اختلال یافته.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏18، ص: 209

*پیام‏ها:

1- خلافکار براى کار خود توجیه تراشى مى‏کند. تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ قالُوا ...

2- لجاجت، هم انسان را در عمل منحرف مى‏کند «تَوَلَّوْا» و هم در گفتار. «مُعَلَّمٌ مَجْنُونٌ»

                        تفسیر نور، ج‏8، ص: 493

*ذیل آیه سوره قمر

تعبیر به" عبدنا" (بنده ما) اشاره به این است که این قوم مغرور و طغیانگر در حقیقت با ما طرف بودند نه با شخص نوح! جمله" و ازدجر" در اصل از" زجر" به معنى دور ساختن و طرد کردن کسى با صداى بلند و فریاد است، ولى به هر گونه عملى که به منظور مانع شدن کسى از ادامه کارى انجام مى‏شود اطلاق مى‏گردد، و جالب اینکه در آیه مورد بحث" قالوا" به صورت" فعل معلوم" آمده، و" و ازدجر" به صورت" فعل مجهول" شاید به این جهت که اعمال آنها در زجر نوح از گفته آنها بدتر و نارواتر بود تا آنجا که خداوند نامى از این گروه نمى‏برد و آنها را قابل ذکر نمى‏شمرد.

                        تفسیر نمونه، ج‏23، ص: 30

 خلافکاران، با تهمت و افتراى به دیگران کار خود را توجیه مى‏کنند. «فَکَذَّبُوا عَبْدَنا وَ قالُوا مَجْنُونٌ وَ ازْدُجِرَ»

                        تفسیر نور، ج‏9، ص: 350

*ذیل آیه 36 سوره صافات

شاعرش مى‏نامیدند چون سخنانش آن چنان در دلها نفوذ داشت و عواطف انسانها را همراه خود مى‏برد که گویى موزون‏ترین اشعار را مى‏سراید، در حالى که گفتارش ابدا شعر نبود، و مجنونش مى‏خواندند به خاطر اینکه رنگ محیط بخود نمى‏گرفت، و در برابر عقاید خرافى انبوه متعصبان لجوج ایستاده بود، کارى که از نظر توده‏هاى گمراه یک نوع انتحار و خودکشى جنون‏آمیز است، در حالى که بزرگترین افتخار پیغمبر ص همین بود که تسلیم این شرائط نشد!

                        تفسیر نمونه، ج‏19، ص: 46

*ذیل آیه 5 سوره انبیاء

" بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ". حکایت سخنان کفار است که چگونه افترا و تکذیب به آن جناب را درجه به درجه شدت مى‏دادند، اول گفتند: سخنان وى خوابهاى پریشان است که دیده و آن را نبوت خود پنداشته و کتاب آسمانیش گمان کرده، پس کار او و معلوماتش حتى از سحر هم بى‏ارزش‏تر است، (براى اینکه سحر هر چه باشد علمى است و قواعدى دارد). سپس افتراى خود را ترقى داده، گفتند: بلکه خواب پریشان هم نیست، چون در خواب پریشان صاحبش عمدا دروغ نگفته، بلکه چند رقم رؤیا دیده وقتى بیدار شده از هر یک چیزى به یادش مانده، و با گوشه‏هاى دیگر هم رؤیایش مخلوط شده، ولى این افترا مى‏بندد، و معلوم است که افترا مستلزم تعمد است. آن گاه مطلب را ترقى بیشترى داده گفتند:" بلکه او شاعر است" و این از جهتى دیگر از تهمت قبلى سنگین‏تر است، چون کسى که به کسى افترا مى‏بندد، فکر مى‏کند که چه افترایى ببندم، ولى شاعر بدون هیچ تدبر هر چه به نظرش مى‏رسد مى‏گوید، و به هر تعبیر که از نظر فن شاعرى خوشش آید تعبیر مى‏کند، و چه بسا که شاعرى ضروریات را هم انکار کند، و یا علنا بر باطلى اصرار ورزد، و چه بسا راستى را تکذیب و دروغى را تصدیق کند.

                        ترجمه تفسیر المیزان، ج‏14، ص: 353

#روایات

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

        1- عدم درک دامنه علم و قدرت الهی

الصّادق (علیه السلام)- دَعُوا بَنِی أُمَیَّهً إِلَی مِیثَاقِهِمْ أَنْ لَا یُصَیِّرُوا لَنَا الْأَمْرَ بَعْدَ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) وَ لَا یُعْطُونَا مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً وَ قَالُوا إِنْ أَعْطَیْنَاهُمُ الْخُمُسَ اسْتَغْنَوْا بِهِ فَقَالُوا سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ لَا تُعْطُوهُمْ مِنَ الْخُمُسِ شَیْئاً فَأَنْزَلَ اللَّهُ عَلَی نَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ.

امام صادق (علیه السلام)- یعنی آنان بنی‌امیّه را به عهد و پیمانشان دعوت کردند تا بعد از پیامبر (صلی الله علیه و آله) خلافت و ولایت را به ما برنگردانند و چیزی از خمس به ما ندهند و گفتند: «اگر ما خمس را به آن‌ها بدهیم، آن‌ها با این خمس بی‌نیاز می‌شوند»، پس گفتند: سَنُطِیعُکُمْ فِی بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللهُ یَعْلَمُ إِسْرَارَهم، یعنی چیزی از خمس به آن‌ها ندهید. و خداوند این آیه را بر پیامبرش نازل کرد: أَمْ أَبْرَمُوا أَمْراً فَإِنَّا مُبْرِمُونَ أَمْ یَحْسَبُونَ أَنَّا لا نَسْمَعُ سِرَّهُمْ وَ نَجْواهُمْ بَلی وَ رُسُلُنا لَدَیْهِمْ یَکْتُبُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۱۲۴/ بحارالأنوار، ج۳۰، ص۱۶۲/ بحارالأنوار، ج۲۳، ص۳۷۵/ بحارالأنوار، ج۳۰، ص۲۶۳/ تأویل الآیات الظاهره، ص۵۷۲/ القمی، ج۲، ص۳۰۸

الباقر (علیه السلام)- عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌أَبِی‌یَعْقُوبَ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِه عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) فِی قَوْلِهِ تَعَالَی ... أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ قَالَ فِی فَسَادٍ کَانَ فِی نَفْسِهِ.

امام باقر (علیه السلام)- حسین‌بن‌ابی‌یعقوب از امام باقر (علیه السلام) در مورد آیه‌ی أَ یَحْسَبُ أَنْ لَمْ یَرَهُ أَحَدٌ نقل می‌کند که فرمود: «خیال می‌کند کسی از فساد ضمیر و دلش خبر ندارد.»

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۸، ص۱۱۸/ بحارالأنوار، ج۹، ص۲۵۱/ بحارالأنوار، ج۲۴، ص۲۸۲/ القمی، ج۲، ص۴۲۳

#روایات

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

          گمان پنهان ماندن امراض قلبی و کینه­ های درونی

الباقر (علیه السلام)- عَنْ أَبِی‌جَعْفَرٍ (علیه السلام) عَنْ جَابِرِ‌بْنِ‌عَبْدِ‌اللَّهِ (رحمة الله علیه) قَالَ لَمَّا نَصَبَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) عَلِیّاً (علیه السلام) یَوْمَ غَدِیرِخُمٍّ قَالَ قَوْمٌ مَا یَأْلُو یَرْفَعُ ضَبْعَ ابْنِ عَمِّهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ تَعَالَی أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ اللهُ أَضْغانَهُمْ.

امام باقر (علیه السلام)- امام باقر (علیه السلام) از جابربن‌عبداللَّه انصاری نقل می‌کند که گفت: «وقتی پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) علی مرتضی را به ولایت در غدیر خم تعیین نمود، بعضی گفتند: «پیوسته پسر عمویش را بالا می‌برد». خداوند این آیه را نازل کرد: أَمْ حَسِبَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ أَنْ لَنْ یُخْرِجَ الله أَضْغانَهُمْ.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۴، ص۳۸۰/ بحارالأنوار، ج۲۳، ص۳۸۶/ تأویل الآیات الظاهرهْ، ص۵۷۰)

#روایات

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

عدم درک جایگاه و واجب الطاعه بودن پیامبر خدا

أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- عَن فُرقَدِ البَجَلّی قَالَ سَمِعْتُ عَلِیّاً (علیه السلام) یَقُولُ یَا مَعَاشِرَ أَهْلِ الْکُوفَهً ... الْعَجَبُ مِنْکُمْ وَ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، إِنَّ أَمِیرَهُمْ یَعْصِی اللَّهَ وَ هُمْ یُطِیعُونَهُ، وَ إِنَّ أَمِیرَکُمْ یُطِیعُ اللَّهَ وَ أَنْتُمْ تَعْصُونَهُ إِنْ قُلْتُ لَکُمْ انْفِرُوا إِلَی عَدُوِّکُمْ {فِی أَیَّامِ الْحَرِّ، قُلْتُمْ هَذِهِ حَمَارَّهً الْقَیْظِ. وَ إِذَا أَمَرْتُکُمْ بِالسَّیْرِ إِلَیْهِمْ فِی الشِّتَاءِ} قُلْتُمُ الْقَرُّ یَمْنَعُنَا. أَ‌فَتَرَوْنَ عَدُوَّکُمْ لَا یَجِدُونَ الْقَرَّ کَمَا تَجِدُونَهُ وَ لَکِنَّکُمْ أَشْبَهْتُمْ قَوْماً قَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) انْفِرُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَقَالَ کُبَرَاؤُهُمْ لَا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ. فَقَالَ اللَّهُ لِنَبِیِّهِ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ.

امام علی (علیه السلام)- فرقد بجلی گوید: از علی (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «ای مردم کوفه! عجب از شما و از اهل شام! چرا که امیر آن‌ها نافرمانی خدا را می‌کند و بااین‌حال از او اطاعت می‌کنند و امیر شما اطاعت خدا را می‌کند و شما نافرمانی او (امیر) را می‌کنید. اگر به شما بگویم در گرمای روزهای گرم به‌سوی دشمن کوچ کنید، می‌گویید: این روزها بسیار گرم است. و هرگاه به شما دستور می‌دهم که در زمستان به‌سوی آن‌ها (دشمنان) بروید، می‌گویید سرما مانعمان می‌شود!. آیا می‌پندارید که دشمنتان گرما را آن‌گونه که شما می‌یابید نمی‌یابند!؟ بلکه شما شبیه قومی هستید که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به آن‌ها فرمود: «در راه خدا [برای جهاد] کوچ کنید». بزرگانشان گفتند: «در گرما کوچ نکنید». که خدا به پیامبرش (صلی الله علیه و آله) فرمود: قُلْ نارُ جهنّم أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۶، ص۲۷۲/ بحار الأنوار، ج۳۴، ص۵۰/ الغارات، ج۱، ص۲۷)

#روایات

الف-1) ضعف تحلیل در مبانی اعتقادی

توهم ایمنی از عذاب خدا یا عدم برپایی قیامت

*السَّجاد (علیه السلام)- لَا تَکُونُوا مِنَ الْغَافِلِینَ الْمَائِلِینَ إِلَی زَهْرَه الدُّنْیَا الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئَاتِ فَإِنَّ اللَّهَ یَقُولُ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ أَ فَأَمِنَ الَّذِینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُونَ أَوْ یَأْخُذَهُمْ فِی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزِینَ أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّف فَاحْذَرُوا مَا حَذَّرَکُمُ اللَّهُ بِمَا فَعَلَ بِالظَّلَمَهً فِی کِتَابِهِ لِئَلَّا تَأْمَنُوا أَنْ یَنْزِلَ بِکُمْ بَعْضُ مَا تَوَعَّدَ بِهِ الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ فِی الْکِتَابِ وَ اللَّهِ لَقَدْ وَعَظَکُمُ اللَّهُ فِی کِتَابِهِ بِغَیْرِکُمْ فَإِنَّ السَّعِیدَ مَنْ وُعِظَ بِغَیْرِهِ.

امام سجاد (علیه السلام)- از جمله‌ی افراد غافل و مایل به زیور دنیا که با حیله و نیرنگ‌های بد، سروکار دارند نباشید که خداوند در قرآن محکم و استوار خود می­فرماید: أَ فَأَمِنَ الَّذینَ مَکَرُوا السَّیِّئاتِ أَنْ یَخْسِفَ اللهُ بِهِمُ الْأَرْضَ أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ مِنْ حَیْثُ لا یَشْعُرُون* أَوْ یَأْخُذَهُمْ فی تَقَلُّبِهِمْ فَما هُمْ بِمُعْجِزین أَوْ یَأْخُذَهُمْ عَلی تَخَوُّف؛ پس شما باید از سرگذشت ستمگران بترسید که خداوند در قرآنش از این راه به شما هشدار ­داده تا مبادا از نزول و شمول قسمتی از آن عذاب‌ها که به ستمکاران وعید­ داده احساس ایمنی نمایید. به خدا سوگند! خداوند شما را به‌وسیله‌ی سرگذشت دیگران پند و اندرز داده شما هم عبرت ­بگیرید که خوشبخت کسی است که از دیگران و سرگذشت آنان پند و عبرت بگیرد.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۷، ص۶۵۲/ الکافی، ج۸، ص۷۲/ بحارالأنوار، ج۶۷، ص۳۳۸/ أعلام الدین، ص۲۲۳/ تحف العقول، ص۲۴۹/ مجموعهًْ ورام، ج۲، ص۴۷/ نورالثقلین)

*

الصّادق:ثُمَّ کَشَفَ عَنِ اعْتِقَادِهِ فَقَالَ وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی کَمَا تَزْعُمُونَ أَنْتُمْ مَرَدّاً إِلَی اللَّهِ لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها أَیْ مِنْ جَنَّتِهِ مُنْقَلَباً.

امام صادق (علیه السلام)- سپس از اعتقادش پرده برداشت و گفت: وَ ما أَظُنُّ السَّاعَةَ قائِمَةً وَ لَئِنْ رُدِدْتُ إِلی رَبِّی؛ همانگونه که شما گمان می‌کنید که برگشتی به‌سوی خدا است. لَأَجِدَنَّ خَیْراً مِنْها یعنی از باغش مُنْقَلَباً.

)تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۸، ص۴۷۸/ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۱۲۴(

#روایات

الف-2) ضعف تحلیل در مبانی رفتاری

        اعمال خود را صالح دانستن و گمان هدایت

*الزّهراء (سلام الله علیها)- وَ مَا نَقَمُوا مِنْ أَبِی الْحَسَنِ نَقَمُوا وَ اللَّهِ مِنْهُ نَکِیرَ سَیْفِهِ وَ شِدَّه وَطْئِهِ وَ نَکَالَ وَقْعَتِهِ وَ تَنَمُّرَهُ فِی ذَاتِ اللَّهِ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ ... أَلَا هَلُمَّ فَاسْمَعْ وَ مَا عِشْتَ أَرَاکَ الدَّهْرُ الْعَجَبَ وَ إِنْ تَعْجَبْ فَقَدْ أَعْجَبَکَ الْحَادِثُ إِلَی أَیِّ سِنَادٍ اسْتَنَدُوا وَ بِأَیِّ عُرْوَه تَمَسَّکُوا اسْتَبْدَلُوا الذُّنَابَی وَ اللَّهِ بِالْقَوَادِمِ وَ الْعَجُزَ بِالْکَاهِلِ فَرَغْماً لِمَعَاطِسِ قَوْمٍ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً أَلا إِنَّهُمْ هُمُ الْمُفْسِدُونَ وَ لکِنْ لا یَشْعُرُونَ.

حضرت زهرا (سلام الله علیها) چه عیب و ایرادی از علی (علیه السلام) گرفته‌اند؟! به خدا سوگند عیب او، شمشیر برّنده‌ی او، بی‌اعتناییش به مرگ، جدّی و شدیدبودن در برخوردها (عمل به احکام خدا) و عقوبت دردناک (به سزای اعمال‌رساندن مجرمان) و غضبش در راه خدا بود ... بیا و بشنو! هرچه زندگی کنی، روزگار عجائب [بیشتری] را به تو نشان می‌دهد و اگر [می‌خواهی از چیزی] تعجّب کنی، از گفتار اینان (مخالفان علی (علیه السلام)) تعجّب کن که گفتارشان تعجّب‌آور است. ای کاش می‌دانستم به چه چیزی پناهنده شده‌اند و به چه ستون و تکیه ­گاهی تکیه‌داده‌اند [و اعتماد کرده‌اند]! به خدا قسم که آنان دم مرغ را گرفته و سر آن را رها کرده‌اند و گردن آن را رها کرده و دمش را گرفته‌اند (ضرب المثلی است به معنای ترک‌کردن امر مهم و مشغول‌شدن به کار پست) قومی که می‌پندارد با این کار، عمل خوبی انجام داده است، ذلیل خواهدشد؛ آنها فاسدند امّا خود نمی‌دانند.

)تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۱۴۲/  بحارالأنوار، ج۴۳، ص۱۵۸/ بحارالأنوار، ج۴۳، ص۱۵۹/ بحارالأنوار، ج۴۳، ص۱۶۱/ الأمالی للطوسی، ص۳۷۴)

*امیرالمؤمنین ( کِتَابُ سُلَیْمِ‌بْنِ‌قَیْسٍ الْهِلَالِیِ: قَالَ: ... قال (للْأَشْعَثِ بْنِ قَیْسٍ: وَ کَیْفَ رَأَیْتَنَا یَوْمَ النَّهْرَوَانِ إِذْ لَقِیتُ الْمَارِقِینَ وَ هُمْ مُسْتَبْصِرُونَ مُتَدَیِّنُونَ قَدْ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً فَقَتَلَهُمُ اللَّهُ فِی صَعِیدٍ وَاحِدٍ إِلَی النَّارِ لَمْ یَبْقَ مِنْهُمْ عَشَرَه وَ لَمْ یَقْتُلُوا مِنَ الْمُؤْمِنِینَ عَشَرَهً.

امام علی (علیه السلام)- ای پسر قیس! ... در جنگ نهروان ما را چطور دیدی که مارقین را ملاقات کردیم؟ همان افراد مؤمنی که به گمراهی افتادند، و گمان داشتند، راه درستی می‌روند؟ و خداوند یکجا، آنان را به هلاکت انداخت و جز ده نفر کسی از آنان بجا نماند در صورتی که ده نفر از ما کشته نشد؟!

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۸، ص۶۳۸/  بحارالأنوار، ج۲۹، ص۴۶۹)

*الرّضا ( عَنِ الْفَضْلِ‌بْنِ‌شَاذَانَ قَالَ: سَأَلَ الْمَأْمُونُ الرَّضَا (أَنْ یَکْتُبَ لَهُ مَحْضَ الْإِسْلَامِ عَلَی إِیجَازٍ وَ اخْتِصَارٍ فَکَتَبَ (وَ الْبَرَاءَه مِنْ أَهْلِ الِاسْتِیثَارِ وَ مِنْ أَبِی‌موسی‌الْأَشْعَرِیِّ وَ أَهْلِ وَلَایَتِهِ الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً أُولئِکَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ بِوَلَایَه أمیرالمومنین (وَ لِقائِهِ کَفَرُوا بِأَنْ لَقُوا اللهَ بِغَیْرِ إِمَامَتِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقِیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً.

امام رضا (علیه السلام)- فضل‌بن‌شاذان گوید: مأمون از امام رضا (علیه السلام) درخواست کرد که به طور اجمال و خلاصه، اسلام خالص و یکدست را برای او بنویسد. امام (علیه السلام) در پاسخ او نوشت: ... بیزاری از اهل شوری، و ابوموسی اشعری و دوستانش که اینان کسانی هستند که اهل این آیه‌اند: همان کسانی که سعی و تلاششان در زندگی دنیا گم [و نابود] شده؛ درحالی‌که، می‌پندارند کار نیک انجام می‌دهند. آن‌ها کسانی هستند که به آیات پروردگارشان کافر شدند؛ به ولایت امیرالمؤمنین (علیه السلام) و به لقای پروردگار کافر شدند، اعمالشان حبط و نابود شد! ازاین‌رو روز قیامت، میزانی برای آن‌ها برپا نخواهیم کرد، آنان سگ‌های اهل دوزخند.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۸، ص۶۳۶/ بحارالأنوار، ج۶۵، ص۲۶۳)

*أمیرالمؤمنین ( قَالَ سُلَیْمٌ: و سَمِعْتُ عَلِیَّ‌بْنَ‌أَبِی‌طَالِبٍ (یَقُولُ إِنَّ الْأُمَّهَ سَتَفَرَّقُ عَلَی ثَلَاثٍ وَ سَبْعِینَ فِرْقَه اثْنَتَانِ وَ سَبْعُونَ فِرْقَه فِی النَّارِ وَ فِرْقَه فِی الْجَنَّهِ وَ ثَلَاثَ عَشْرَه فِرْقَه مِنَ الثَّلَاثِ وَ سَبْعِینَ تَنْتَحِلُ مَحَبَّتَنَا أَهْلَ الْبَیْتَ (وَاحِدَهٌ مِنْهَا فِی الْجَنَّهِ وَ اثْنَتَا عَشْرَهَ فِی النَّارِ وَ أَمَّا الْفِرْقَهُ النَّاجِیَهُ الْمَهْدِیَّهُ الْمُؤْمِنَهُ الْمُسْلِمَهُ الْمُوَفَّقَهُ الْمُرْشَدَهُ فَهِیَ الْمُؤْتَمَّهُ بِی الْمُسْلِمَهُ لِأَمْرِی الْمُطِیعَهُ لِی الْمُتَبَرِّئَهُ مِنْ عَدُوِّی الْمُحِبَّهُ لِی الْمُبْغِضَهُ لِعَدُوِّی الَّتِی قَدْ عَرَفَتْ حَقِّی وَ إِمَامَتِی وَ فَرْضَ طَاعَتِی مِنْ کِتَابِ اللَّهِ وَ سُنَّهِ نَبِیِّهِ فَلَمْ تَرْتَدَّ وَ لَمْ تَشُکَّ لِمَا قَدْ نَوَّرَ اللَّهُ فِی قَلْبِهَا مِنْ مَعْرِفَهِ حَقِّنَا وَ عَرَّفَهَا مِنْ فَضْلِنَا وَ أَلْهَمَهَا وَ أَخَذَ بِنَوَاصِیهَا فَأَدْخَلَهَا فِی شِیعَتِنَا حَتَّی اطْمَأَنَّتْ قُلُوبُهَا وَ اسْتَیْقَنَتْ یَقِیناً لَا یُخَالِطُهُ شَکٌّ أَنِّی أَنَا وَ أَوْصِیَائِی بَعْدِی إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَهِ هُدَاهٌ مُهْتَدُونَ الَّذِینَ قَرَنَهُمُ اللَّهُ بِنَفْسِهِ وَ نَبِیِّهِ (فِی آیٍ مِنْ کِتَابِ اللَّهِ کَثِیرَهٍ وَ طَهَّرَنَا وَ عَصَمَنَا وَ جَعَلَنَا شُهَدَاءَ عَلَی خَلْقِهِ وَ حُجَّتَهُ فِی أَرْضِهِ وَ خُزَّانَهُ عَلَی عِلْمِهِ وَ مَعَادِنَ حُکْمِهِ وَ تَرَاجِمَهَ وَحْیِهِ وَ جَعَلَنَا مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنَ مَعَنَا لَا نُفَارِقُهُ وَ لَا یُفَارِقُنَا حَتَّی نَرِدَ عَلَی رَسُولِ‌اللَّهِ (حَوْضَهُ کَمَا قَالَ وَ تِلْکَ الْفِرْقَهُ الْوَاحِدَهُ مِنَ الثَّلَاثِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَهً هِیَ النَّاجِیَهُ مِنَ النَّارِ وَ مِنْ جَمِیعِ الْفِتَنِ وَ الضَّلَالَاتِ وَ الشُّبُهَاتِ هُمْ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهِ حَقّاً هُمْ یَدْخُلُونَ الْجَنَّهَ بِغَیْرِ حِسابٍ وَ جَمِیعُ تِلْکَ الْفِرَقِ الِاثْنَتَیْنِ وَ السَّبْعِینَ فِرْقَهً هُمُ الْمُتَدَیِّنُونَ بِغَیْرِ الْحَقِّ النَّاصِرُونَ دِینَ الشَّیْطَانِ الْآخِذُونَ عَنْ إِبْلِیسَ وَ أَوْلِیَائِهِ هُمْ أَعْدَاءُ اللَّهِ وَ أَعْدَاءُ رَسُولِهِ وَ أَعْدَاءُ الْمُؤْمِنِینَ یَدْخُلُونَ النَّارَ بِغَیْرِ حِسَابٍ بَرَءُوا مِنَ اللَّهِ وَ مِنْ رَسُولِهِ وَ أَشْرَکُوا بِاللَّهِ وَ کَفَرُوا بِهِ وَ عَبَدُوا غَیْرَ اللَّهِ مِنْ حَیْثُ لَا یَعْلَمُونَ وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعا.

امام علی (علیه السلام)- سلیم گوید: از علیّ‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) شنیدم که می‌فرمود: «به‌زودی امّت به هفتادوسه گروه متفرّق خواهند شد، که هفتادودو گروه در آتش و یک گروه در بهشت خواهند بود. سیزده گروه از هفتاد و سه گروه، محبّت ما اهل بیت را ادّعا می‌کنند، ولی یکی از آن‌ها در بهشت و دوازده گروه در آتش‌اند. و اما فرقه ناجیه (نجات یافته) هدایت شده که آرزوی [بهشت دارند] و مؤمن و تسلیم و موافق و هدایت‌کننده‌اند، آنان کسانی‌اند که به من ایمان آورده و در مقابل امر من تسلیم و مطیع من هستند. از دشمن من بیزاری جسته و مرا دوست می‌دارند و دشمنم را مبغوض می‌دارند. آنان که به حقّ من و امامتم و واجب‌بودن اطاعتم از روی کتاب خدا و سنّت پیامبرش معرفت دارند. در نتیجه [از عقیده‌ی خود] بر نمی‌گردند و شک نمی‌کنند، به خاطر آنکه خداوند قلبشان را از معرفت حقّ ما نورانی کرده و فضیلتشان را به آنان فهمانده است، و به آنان الهام کرده و ناصیه‌ی آنان را گرفته و در شیعیان ما داخل نموده است، به‌طوری که قلب‌هایشان اطمینان یافته و یقینی پیدا کرده که شکّی با آن مخلوط نمی‌شود، امامان فرقه‌ی ناجیه؛ من و جانشینانم بعد از من تا روز قیامت، هدایت‌کننده هدایت یافته‌ایم. کسانی که خداوند آنان را در آیه‌های بسیاری از قرآن در کنار خود و پیامبرش قرار داده، و ما را پاک نموده و از گناهان معصوم داشته و ما را شاهدین بر خلقش و حجّت در زمینش و خزانه‌داران علمش و معادن حکمتش و تفسیرکنندگان وحی خود قرار داده است. ما را با قرآن و قرآن را با ما قرار داده، که نه ما از آن جدا می‌شویم و نه آن از ما جدا می‌شود تا در حوض کوثر بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) وارد شویم. هفتادوسه فرقه در روز قیامت، در بین هفتادوسه فرقه فقط آن یک گروهند که از آتش و از همه‌ی فتنه‌ها و گمراهی‌ها و شبهه‌ها نجات یافته هستند و آن‌ها به حق اهل بهشتند. آنان هفتاد هزارند که بدون حساب داخل بهشت می‌شوند. همه‌ی آن هفتاد و دو گروه به غیر حق متدیّن شده‌اند و دین شیطان را یاری می‌دهند، و [دستوراتشان را] از ابلیس و دوستانش می‌گیرند. آنان دشمن خدای تعالی و دشمن پیامبرش و دشمن مؤمنین‌اند و بدون حساب داخل آتش می‌شوند، و از خدا و رسولش بیزارند خدا و رسولش را فراموش کرده و به خدا شرک ورزیده و کافر شده‌اند و غیر خدا را پرستیده‌اند، ولی خود هم نمی‌دانند و گمان می‌کنند کار درستی می‌کنند. روز قیامت می‌گویند. «به خدا قسم ما مشرک نبودیم»، برای او قسم یاد می‌کنند همان‌طور که برای شما قسم می‌خورند و می‌پندارند کار نیک انجام می‌دهند.»

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۸، ص۶۳۸/ بحارالأنوار، ج۲۸، ص۱۴)

*الکاظم ( عَنْ عَلِیِّ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ (قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الْعُجْبِ الَّذِی یُفْسِدُ الْعَمَلَ فَقَالَ الْعُجْبُ دَرَجَاتٌ مِنْهَا أَنْ یُزَیَّنَ لِلْعَبْدِ سُوءُ عَمَلِهِ فَیَرَاهُ حَسَناً فَیُعْجِبَهُ وَ یَحْسَبَ أَنَّهُ یُحْسِنُ صُنْعاً وَ مِنْهَا أَنْ یُؤْمِنَ الْعَبْدُ بِرَبِّهِ فَیَمُنَّ عَلَی اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَیْهِ فِیهِ الْمَن.

امام کاظم (علیه السلام)- علی‌بن‌سوید گوید: از امام کاظم (علیه السلام) سؤال کردم: «عُجب چیست»؟ فرمود: «عجب درجاتی دارد، یکی از آن‌ها این است که انسان کارهای زشت خود را زیبا بداند و از آن خوشش بیاید و گمان کند که کارهای خوبی انجام می‌دهد، دوّم اینکه بنده‌ای ایمان بیاورد و به خداوند منّت گذارد که ایمان آورده است.»

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۸، ص۶۴۲/ بحارالأنوار، ج۶۹، ص۳۱۰/ نورالثقلین)

#روایات

الف- 3) ضعف تحلیل نسبت به پدیده­ها، وقایع و نعمات

          گمان تساوی شهدا با سایر مردگان

*الباقر (علیه السلام)- جَاءَ النَّاسُ إِلَی الْحَسَنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ (علیه السلام) فَقَالُوا: أَرِنَا مِنْ عَجَائِبِ أَبِیکَ الَّتِی کَانَ یُرِینَا فَقَالَ وَ تُؤْمِنُونَ بِذَلِکَ؟ قَالُوا: نَعَمْ! نُؤْمِنُ وَ اللَّهِ بِذَلِکَ. قَالَ: أَ لَیْسَ تَعْرِفُونَ أَبِی؟ قَالُوا جَمِیعاً بَلْ نَعْرِفُهُ فَرَفَعَ لَهُمْ جَانِبَ السِّتْرِ. فَإِذَا أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) قَاعِدٌ فَقَالَ: تَعْرِفُونَهُ؟ قَالُوا بِأَجْمَعِهِمْ: هَذَا أَمِیرُالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ نَشْهَدُ أَنَّکَ أَنْتَ وَلِیُّ اللَّهِ حَقّاً وَ الْإِمَامُ مِنْ بَعْدِهِ وَ لَقَدْ أَرَیْتَنَا أَمِیرَالْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) بَعْدَ مَوْتِهِ کَمَا أَرَی أَبُوکَ أَبَا بَکْرٍ رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فِی مَسْجِدِ قُبَا بَعْدَ مَوْتِهِ فَقَالَ الْحَسَنُ (علیه السلام): وَیْحَکُمْ أَ مَا سَمِعْتُمْ قَوْلَ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لا تَشْعُرُونَ فَإِذَا کَانَ هَذَا نَزَلَ فِیمَنْ قُتِلَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ مَا تَقُولُونَ فِینَا قَالُوا آمَنَّا وَ صَدَّقْنَا یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ (علیه السلام).

امام باقر (علیه السلام) گروهی به حضور امام حسن (علیه السلام) آمده و گفتند: «از آن معجزات و عجایبی که پدرت حضرت امیر (علیه السلام) به ما نشان می‌داد تو نیز نشان بده»! حضرت فرمود: «اگر از من معجزه ببینید ایمان می‌آورید»؟ گفتند: «آری! به خدا قسم که ایمان می‌آوریم»! حضرت فرمود: «آیا نه چنین است که شما پدرم را می‌شناسید»؟ گفتند: «بلی»! در آن هنگام، امام حسن (علیه السلام) یک گوشه‌ی پرده را کنار زد و [در این هنگام] آن‌ها دیدند که حضرت علی (علیه السلام) در آنجا نشسته است. [امام حسن (علیه السلام)] فرمود: «او را می شناسید»؟ همگی آنان گفتند: «آری! این امیرالمؤمنین (علیه السلام) است! ما شهادت می‌دهیم که توولیّ خدا و بعد از آن حضرت، امام می‌باشی. تو پدرت حضرت امیر (علیه السلام) را همان‌طور به ما نشان دادی که پدرت در مسجد قبا، رسول‌خدا (را بعد از رحلتش به ابوبکر نشان داد». امام حسن (علیه السلام) فرمود: «آیا نشنیده‌اید که خداوند می‌فرماید:وَامام باقر (علیه السلام) گروهی به حضور امام حسن (علیه السلام) آمده و گفتند: «از آن معجزات و عجایبی که پدرت حضرت امیر (علیه السلام) به ما نشان می‌داد تو نیز نشان بده»! حضرت فرمود: «اگر از من معجزه ببینید ایمان می‌آورید»؟ گفتند: «آری! به خدا قسم که ایمان می‌آوریم»! حضرت فرمود: «آیا نه چنین است که شما پدرم را می‌شناسید»؟ گفتند: «بلی»! در آن هنگام، امام حسن (علیه السلام) یک گوشه‌ی پرده را کنار زد و [در این هنگام] آن‌ها دیدند که حضرت علی (علیه السلام) در آنجا نشسته است. [امام حسن (علیه السلام)] فرمود: «او را می شناسید»؟ همگی آنان گفتند: «آری! این امیرالمؤمنین (علیه السلام) است! ما شهادت می‌دهیم که تو ولی خدا و بعد از آن حضرت، امام می‌باشی. تو پدرت حضرت امیر (علیه السلام) را همان‌طور به ما نشان دادی که پدرت در مسجد قبا، رسول‌خدا (را بعد از رحلتش به ابوبکر نشان داد». امام حسن (علیه السلام) فرمود: «آیا نشنیده‌اید که خداوند می‌فرماید: وَ لاتَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فی سَبیلِ اللهِ أَمْواتٌ بَلْ أَحْیاءٌ وَ لکِنْ لاتَشْعُرُونَ اکنون که این آیه درباره‌ی این‌گونه افراد که در راه خدا کشته‌شده‌اند نازل شده؛ پس درباره‌ی ما امامان چه می‌گویید»؟ گفتند: «ای پسر رسول‌خدا (! ایمان آوردیم و تصدیق نمودیم.»

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۷۳۸/ بحارالأنوار، ج۴۳، ص۳۲۸/ فرج المهموم، ص۲۲۴)

#روایات

الف- 3) ضعف تحلیل نسبت به پدیده­ ها، وقایع و نعمات

عدم فهم سنتها و هشدارهای الهی نظیر املا و استدراج و ...

*أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- کَمْ مِنْ مُسْتَدْرَجٍ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَ کَمْ مِنْ مَغْرُورٍ بِالسَّتْرِ عَلَیْهِ وَ کَمْ مِنْ مَفْتُونٍ بِحُسْنِ الْقَوْلِ فِیهِ وَ مَا ابْتَلَی اللَّهُ عَبْداً بِمِثْلِ الْإِمْلَاءِ لَهُ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً.

امام علی (علیه السلام) چقدر از اشخاصی که به‌واسطه‌ی نعمت‌هایی که خدا به آن‌ها داده، محکوم می‌شوند و چقدر از اشخاص به‌واسطه‌ی سرپوشی که خدا بر عمل آن‌ها نهاده فریب می‌خورند و چقدر فریفته شده به دنیا هستند که حسن‌ظن و خوش‌گمانی مردم موجب دلبستگی آن‌ها شده خداوند بنده‌ای را مانند مهلت‌دادن به او گرفتار نکرده است در قرآن می‌فرماید: إِنَّما نُمْلِی لَهُمْ لِیَزْدادُوا إِثْماً.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۸۴۲/  بحارالأنوار، ج۷۵، ص۴۰/ تحف العقول، ص۲۰۳)

#روایات

الف- 3) ضعف تحلیل نسبت به پدیده­ ها، وقایع و نعمات

گمان مدد شدن با مال و فرزند

*أمیرالمؤمنین:  فَلَوْ رَخَّصَ اللَّهُ فِی الْکِبْرِ لِأَحَدٍ مِنْ عِبَادِهِ لَرَخَّصَ فِیهِ لِخَاصَّهِ أَنْبِیَائِهِ (وَ أَوْلِیَائِهِ وَ لَکِنَّهُ سُبْحَانَهُ کَرَّهَ إِلَیْهِمُ التَّکَابُرَ وَ رَضِیَ لَهُمُ التَّوَاضُعَ فَأَلْصَقُوا بِالْأَرْضِ خُدُودَهُمْ وَ عَفَّرُوا فِی التُّرَابِ وُجُوهَهُمْ وَ خَفَضُوا أَجْنِحَتَهُمْ لِلْمُؤْمِنِینَ وَ کَانُوا قَوْماً مُسْتَضْعَفِینَ قَدِ اخْتَبَرَهُمُ اللَّهُ بِالْمَخْمَصَهِ وَ ابْتَلَاهُمْ بِالْمَجْهَدَهِ وَ امْتَحَنَهُمْ بِالْمَخَاوِفِ وَ مَخَضَهُمْ بِالْمَکَارِهِ فَلَا تَعْتَبِرُوا الرِّضَی وَ السُّخْطَ بِالْمَالِ وَ الْوَلَدِ جَهْلًا بِمَوَاقِعِ الْفِتْنَهِ وَ الِاخْتِبَارِ فِی مَوْضِعِ الْغِنَی وَ الِاقْتِدَارِ فَقَدْ قَالَ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَی أَیَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ* نُسارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ یَخْتَبِرُ عِبَادَهُ الْمُسْتَکْبِرِینَ فِی أَنْفُسِهِمْ بِأَوْلِیَائِهِ الْمُسْتَضْعَفِینَ فِی أَعْیُنِهِمْ.

امام علی: اگر بنا بود خدا اجازه کبر و گردن­فرازی به یکی از بندگان خود دهد، حتماً به پیامبران و اولیای خاص خود چنین اجازه‌ای می‌داد، ولی خدای سبحان فخرفروشی و کبر را در نظر ایشان ناپسند نمود و تواضع را برای ایشان برگزید؛ از این‌رو، آنان [در برابر خدا] گونه‌های خویش به زمین چسباندند و چهره به خاک مالیدند و در برابر مؤمنان فروتنی ­کردند؛ درحالی­که مردمانی مستضعف بودند خدا آنان را با گرسنگی آزمود، به کارهای مشقّت­بار مبتلا ساخت، با درگیری­های بیم­آور امتحان­ کرد، و با رویارویی با ناملایمات سره و نابشان گردانید. بنابراین، داشتن و نداشتن مال و فرزند را از روی نشناختن فتنه‌ها و آزمون­های مربوط به دارایی و ناداری، دلیل خوشنودی یا ناخشنودی خداوند نگیرید! که خدای متعال خود گفته ­است: أَیَحْسَبُونَ أَنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ. نُسارِعُ لَهُمْ فِی الخَیْراتِ بَلْ لا یَشْعُرُونَ بدین‌گونه است که خدای سبحان، بندگان مستکبر و بزرگی­طلب خویش را، به‌وسیله‌ی اولیای خود، که در نظر آنان مستضعفند، می‌آزماید.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۷۸/ نهج البلاغهً، ص۲۹۰/ بحارالأنوار، ج۱۴، ص۴۶۷/ شرح نهج البلاغهً، ج۱۳، ص۱۵۱)

*علی­ بن ­ابراهیم : ثُمَّ قَالَ عَزَّ وَ جَلَّ أَ یَحْسَبُونَ یَا مُحَمَّدُ إنَّما نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مالٍ وَ بَنِینَ هُوَ خَیْرٌ نُرِیدُهُ بِهِمْ بَلْ لَا یَشْعُرُونَ أَنَّ ذَلِکَ شَرُّ لَهُمْ ثُمَّ ذَکَرَ عَزَّ وَ جَلَّ مَنْ یُرِیدُ بِهِمُ الْخَیْرَ فَقَالَ إِنَّ الَّذِینَ هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ إِلَی قَوْلِهِ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا.

علیّ­ بن ­ابراهیم :خداوند فرمود: ای محمّد ! آیا گمان می‌کنند اموال و فرزندانی که به آنان می­بخشیم می‌خواهیم به سودشان در خیرات شتاب­ ورزیم؛ بلکه نمی‌فهمند؛ که این برای آنان شرّی است. سپس [در ادامه آیات] خداوند از کسانی که برای آن‌ها خیر می‌خواهد یاد می‌کند. إنَّ الَّذِینَ هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ ... یُؤْتُونَ مَا آتَوْا.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۷۸/ القمی، ج۲، ص۹۱/ البرهان)

#روایات

الف- 3) ضعف تحلیل نسبت به پدیده­ ها، وقایع و نعمات

گمان آزمایش نشدن بعد از ادعای ایمان

*الکاظم (علیه السلام): عَنْ مُعَمَّرِبْنِ‌خَلَّادٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَاالْحَسَنِ (علیه السلام) یَقُول الم. أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ ثُمَّ قَالَ لِی مَا الْفِتْنَهُ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاکَ الَّذِی عِنْدَنَا الْفِتْنَهُ فِی الدِّینِ فَقَالَ یُفْتَنُونَ کَمَا یُفْتَنُ الذَّهَبُ ثُمَّ قَالَ یُخْلَصُونَ کَمَا یُخْلَصُ الذَّهَبُ.

امام کاظم (علیه السلام):

 معمّربن‌خلّاد گوید: شنیدم امام کاظم (علیه السلام) تلاوت می‌فرمود: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ؛ سپس به من فرمود: «مقصود از فتنه چیست»؟ عرض کردم: «فدایتان شوم! تا جایی که ما می­دانیم مقصود آزمون در دین است». فرمود: «آزموده می­شوند چنانکه طلا آزموده [و به محک زده] می­شود». سپس فرمود: «خالص می­شوند چنانکه طلا خالص می­شود.»

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۱، ص۳۰۴/  الکافی، ج۱، ص۳۷۰/ بحار الأنوار، ج۵، ص۲۱۹/ الغیبهً للنعمانی، ص۲۰۲/ نورالثقلین)

*الرّسول (صلی الله علیه و آله): عَنِ الْحُسَیْنِ‌بْنِ‌عَلِیٍّ‌عَنْ أَبِیهِ (علیه السلام) قَال لَمَّا نَزَلَتْ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ قَالَ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا هَذِهِ الْفِتْنَهُ قَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّکَ مُبْتَلًی بِکَ وَ إِنَّکَ مُخَاصَمٌ فَأَعِدَّ لِلْخُصُومَهِ.

پیامبر (صلی الله علیه و آله)- امام حسین (علیه السلام) از امام علی (علیه السلام) روایت فرمود: هنگامی‌که آیه: الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَن یُتْرَکُوا أَن یَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا یُفْتَنُونَ نازل شد، به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) عرض کردم: «این فتنه چیست»؟ فرمود: «ای علی (علیه السلام)! تو وسیله‌ی آزمایش امّت هستی و با تو منازعه وخصومت خواهند کرد، پس آماده‌ی منازعه و خصومت باش.»

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۱، ص۳۱۰/ بحار الأنوار، ج۲۴، ص۲۲۸/ بحار الأنوار، ج۳۶، ص۱۸۱/ تأویل الآیات الظاهرهً، ص۴۱۹/ المناقب، ج۳، ص۲۰۳/ نهج الحق، ص۱۹۷/ البرهان)

*أمیرالمؤمنین (علیه السلام):  قام إلیه رجل فقال یا أمیرالمؤمنین (علیه السلام)، أخبرنا عن الفتنهً، و هل سألت رسول (صلی الله علیه و آله) عنها فقال (علیه السلام) إِنَّهُ لَمَّا أَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ قَوْلَهُ الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ عَلِمْتُ أَنَّ الْفِتْنَهَ لَا تَنْزِلُ بِنَا وَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بَیْنَ أَظْهُرِنَا فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مَا هَذِهِ الْفِتْنَهُ الَّتِی أَخْبَرَکَ اللَّهُ تَعَالَی بِهَا فَقَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّ أُمَّتِی سَیُفْتَنُونَ بَعْدِی فَقُلْتُ یَا رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَ وَ لَیْسَ قَدْ قُلْتَ لِی یَوْمَ أُحُدٍ حَیْثُ اسْتُشْهِدَ مَنِ اسْتُشْهِدَ مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ حِیزَتْ عَنِّی الشَّهَادَهُ فَشَقَّ ذَلِکَ عَلَیَّ فَقُلْتَ لِی أَبْشِرْ فَإِنَّ الشَّهَادَهَ مِنْ وَرَائِکَ فَقَالَ لِی إِنَّ ذَلِکَ لَکَذَلِکَ فَکَیْفَ صَبْرُکَ إِذاً فَقُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَیْسَ هَذَا مِنْ مَوَاطِنِ الصَّبْرِ وَ لَکِنْ مِنْ مَوَاطِنِ الْبُشْرَی وَ الشُّکْرِ وَ قَالَ یَا عَلِیُّ (علیه السلام) إِنَّ الْقَوْمَ سَیُفْتَنُونَ بِأَمْوَالِهِمْ وَ یَمُنُّونَ بِدِینِهِمْ عَلَی رَبِّهِمْ وَ یَتَمَنَّوْنَ رَحْمَتَهُ وَ یَأْمَنُونَ سَطْوَتَهُ وَ یَسْتَحِلُّونَ حَرَامَهُ بِالشُّبُهَاتِ الْکَاذِبَهِ وَ الْأَهْوَاءِ السَّاهِیَهِ فَیَسْتَحِلُّونَ الْخَمْرَ بِالنَّبِیذِ وَ السُّحْتَ بِالْهَدِیَّهِ وَ الرِّبَا بِالْبَیْعِ قُلْتُ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَبِأَیِّ الْمَنَازِلِ أُنْزِلُهُمْ عِنْدَ ذَلِکَ أَ بِمَنْزِلَهِ رِدَّهٍ أَمْ بِمَنْزِلَهِ فِتْنَهٍ فَقَالَ بِمَنْزِلَهِ فِتْنَهٍ.

امام‌علی (علیه السلام)- نهج البلاغه: مردی در محضر علی (علیه السلام) از جای خود برخاست و گفت ما را از فتنه مطلع سازید و بفرمائید شما از رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در این باره سؤالی کرده‌اید، یا خیر؟ علی (علیه السلام) فرمود: «هنگامی که این آیه شریفه فرود آمد: الم* أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ، دانستم تا رسول خدا (صلی الله علیه و آله) هست فتنه نخواهد شد. عرض کردم: «یا رسول اللَّه، این فتنه‌ای که خداوند شما را از آن آگاه می‌کند، کدام فتنه است»؟ رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی (علیه السلام)، امّت من بعد از من گرفتار فتنه خواهند شد». عرض کردم: «یا رسول اللَّه، در روز احد گروهی به شهادت رسیدند و من در آن روز به این فیض نرسیدم و سخت ناراحت بودم. شما در آن روز به من فرمودید: «ای علی! به تو مژده می‌دهم که تو هم بعد از این به شهادت خواهی رسید و این موضوع حتماً پیش خواهد آمد، شما در آن روز چگونه صبر خواهید کرد». گفتم: «یا رسول اللَّه این جا از جاهای صبر و شکیبائی نیست، باید در این گونه جاها و از این گونه موقعیت‌ها خوشحال شد و سپاسگزاری کرد». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای علی این مردم در اموال خود گرفتار فتنه و آزمایش قرار خواهند گرفت، و برای اینکه مسلمان شده‌اند به خداوند منّت خواهند گذاشت و آرزوی رحمت و مغفرت خواهند کرد، و از قدرت خداوند خود را در امان خواهند دانست، و یا به شبهات دروغ حرام‌ها را حلال خواهند کرد. و با غفلت و نادانی از دچار هوا و هوس می‌شوند شراب و مسکرات را حلال می‌کنند و آن را به نام نبیذ و یا آب جو می‌خورند، به نام هدیه دادن، رشوه می­پذیرند و به اسم تجارت، ربا را در اموال خویش وارد می­سازند». گفتم: «یا رسول اللَّه من آن‌ها را چگونه به حساب بیاورم، آیا آن‌ها مرتد هستند و یا گرفتار فتنه شده‌اند»؟ فرمود: «آن‌ها مبتلا به فتنه شده‌اند.»

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۱، ص۳۱۰/ نهج البلاغهً، ص۲۲۰/ بحار الأنوار، ج۶۹، ص۱۳۸/ أعلام الدین، ص۱۰۴/ شرح نهج البلاغهً، ج۹، ص۲۰۵)

*الصّادق (علیه السلام)- وَ اللَّهِ لَا یَکُونُ الَّذِی تَمُدُّونَ إِلَیْهِ أَعْنَاقَکُمْ حَتَّی تُمَیَّزُونَ وَ تُمَحَّصُونَ، ثُمَّ یَذْهَبَ مِنْ کُلِّ عَشْرٍ شَیْءٌ وَ لَا یَبْقَی مِنْکُمْ إِلَّا الْأَنْدَرُ ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الْآیَهًَْ: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ.

امام صادق (علیه السلام) به خدا سوگند! آنچه آرزویش را دارید واقع نمی‌شود تا خالص از ناخالص شما شناخته شود و آزمایش شوید. سپس در این آزمایش از هر ده نفر به اندازه‌ای مردود می‌شود که جز بسیار اندک از شما باقی نمی‌ماند. سپس امام (علیه السلام) این آیه را تلاوت فرمود: أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ یَعْلَمَ الصَّابِرِینَ.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۷۷۶/  قرب الإسناد، ص۱۶۲)

*الرّسول (صلی الله علیه و آله)- عَنِ ابْنِ‌مَسْعُودٍ قَالَ قَالَ لِی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا رَجَعَ مِنْ حَجَّهِ الْوَدَاعِ یَا ابْنَ‌مَسْعُودٍ قَدْ قَرُبَ الْأَجَلُ وَ نُعِیَتْ إِلَیَّ نَفْسِی فَمَنْ لَکَ بَعْدِی فَأَقْبَلْتُ أَعُدُّ عَلَیْهِ رَجُلًا رَجُلًا فَبَکَی ثُمَّ قَالَ ثَکِلَتْکَ الثَّوَاکِلُ فَأَیْنَ أَنْتَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) لَمْ تُقَدِّمْهُ عَلَی الْخَلْقِ أَجْمَعِینَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ إِنَّهُ إِذَا کَانَ یَوْمُ الْقِیَامَهِ رُفِعَتْ لِهَذِهِ الْأُمَّهِ أَعْلَامٌ فَأَوَّلُ الْأَعْلَامِ لِوَائِیَ الْأَعْظَمُ مَعَ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه السلام) وَ النَّاسُ أَجْمَعِینَ تَحْتَ لِوَائِی یُنَادِی مُنَادٍ هَذَا الْفَضْلُ یَا ابْنَ أَبِی‌طَالِبٍ (علیه السلام) ثُمَّ نَزَلَ کِتَابُ اللَّهِ عَنْ أَصْحَابِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ حَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا أَیْ لَا یَکُونُ اخْتِبَارٌ وَ لَا یَمْتَحِنُهُمُ اللَّهُ بِأَمِیرِالمُؤمِنِینَ (علیه السلام) فَعَمُوا وَ صَمُّوا حَیْثُ کَانَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بَیْنَ أَظْهُرِهِمْ ثُمَّ عَمُوا وَ صَمُّوا حِینَ قُبِضَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَقَامَ امیرالمؤمنین (علیه السلام) عَلَیْهِمْ فَعَمُوا وَ صَمُّوا فِیهِ حَتَّی السَّاعَهِ.

پیامبر (علیه السلام)- ابن‌مسعود گوید: ابن مسعود گوید: رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پس از بازگشت از حجّۀ­الوداع به من فرمود: «ای پسرمسعود، اجل من نزدیک شده و خبر مرگم را به من داده­اند، پس از من چه کسی را داری»؟ پس شروع کردم به نام بردن یک یک مردان، که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گریسته سپس فرمود: «زنان داغدار به سوگت بنشینند، چرا علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) را بر همه مقدم نداشتی؟ ای پسر مسعود، چون روز قیامت فرا رسد، پرچم­هایی برای این امت برافراشته خواهد شد، نخستین این پرچم­ها لوای اعظم من است که به همراه علی‌بن‌ابی‌طالب (علیه السلام) خواهد بود. و همه‌ی مردم زیر لوای من هستند، منادی ندا می‌دهد: «ای پسر ابوطالب، فضیلت این است. سپس کتاب خدا درباره اصحاب رسول خدا (صلی الله علیه و آله) نازل گردد که: وَحَسِبُوا أَلَّا تَکُونَ فِتْنَةٌ فَعَمُوا وَ صَمُّوا؛ یعنی اینکه گمان کردند امتحانی نخواهند بود و خداوند آنان را به امیرالمؤمنین (علیه السلام) نخواهند آزمو». پس در حالی که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در میان ایشان بود کور و کر شدند و پس از وفات رسول خدا (صلی الله علیه و آله)، بعد از آنکه امیرالمؤمنین (علیه السلام) را بر ایشان گمارد نیز کور و کر شدند و تا این ساعت نیز درباره امیرالمؤمنین (علیه السلام) کور و کر هستند.

(تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۴، ص۱۷۸/ بحارالأنوار، ج۳۷، ص۳۴۵)

#روایات

الف- 3) ضعف تحلیل نسبت به پدیده­ ها، وقایع و نعمات

گمان خلقت بیهوده و عدم بازگشت به سوی خداوند

*الرّسولَ (ص): ابْنَ­ مَسْعُودٍ فَلَا تُلْهِیَنَّکَ الدُّنْیَا وَ شَهَوَاتُهَا فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَی یَقُولُ أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ.

پیامبر (ص): ای پسر مسعود! مبادا دنیا و شهوت­هایش تو را سرگرم نماید؛ چراکه خدای تعالی می‌فرماید: أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُون.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۱۳۸/  بحارالأنوار، ج۷۴، ص۱۰۵/ مکارم الأخلاق، ص۴۵۳

*الصّادق (ع):  عَنْ مَسْعَدَهَ‌بْنِ‌زِیَادٍ قَالَ: قَالَ رَجُلٌ لِجَعْفَرِ‌بْنِ‌مُحَمَّدٍ (یَا أَبَاعَبْدِ‌اللَّهِ (إِنَّا خُلِقْنَا لِلْعَجَبِ قَالَ وَ مَا ذَاکَ لِلَّهِ أَنْتَ قَالَ خُلِقْنَا لِلْفَنَاءِ فَقَالَ مَهْ یَا ابْنَ أَخِ خُلِقْنَا لِلْبَقَاءِ وَ کَیْفَ تَفْنَی جَنَّهٌ لَا تَبِیدُ وَ نَارٌ لَا تَخْمُدُ وَ لَکِنْ قُلْ إِنَّمَا نَتَحَرَّکُ مِنْ دَارٍ إِلَی دَارٍ.

امام صادق (ع):  مسعدهً‌بن‌زیاد گوید: مردی به امام ­صادق (ع) عرض­ کرد: «ما برای امر عجیبی خلق شده‌ایم». فرمود: «تو را به خدا! آن امر عجیب چیست»؟ گفت: «ما برای فنا و نابودی آفریده شده‌ایم». فرمود: «برادرزاده! خود را نگهدار؛ زیرا ما برای بقاء و ماندن خلق شده‌ایم. چگونه بهشتی که هرگز تفرّق و پراکندگی ندارد، فانی ­شود؟! چگونه آتشی که هرگز شعله‌اش فروکش نمی­کند، فانی­ شود؟! ما فقط از عالَمی به عالم دیگر منتقل ­می­شویم [امّا نابود نمی‌شویم]»

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۱۳۸/ علل الشرایع، ج۱، ص۱۱ / نورالثقلین

*الصّادق (علیه السلام)- جَعْفَرُ‌بْنُ‌مُحَمَّدِ‌بْنِ‌عُمَارَهَ عَنْ أَبِیهِ قَالَ: سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ‌بْنَ‌مُحَمَّدٍ (علیه السلام) فَقُلْتُ لَهُ لِمَ خَلَقَ اللَّهُ الْخَلْقَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَی لَمْ یَخْلُقْ خَلْقَهُ عَبَثاً وَ لَمْ یَتْرُکْهُمْ سُدًی بَلْ خَلَقَهُمْ لِإِظْهَارِ قُدْرَتِهِ وَ لِیُکَلِّفَهُمْ طَاعَتَهُ فَیَسْتَوْجِبُوا بِذَلِکَ رِضْوَانَهُ وَ مَا خَلَقَهُمْ لِیَجْلِبَ مِنْهُمْ مَنْفَعَهً وَ لَا لِیَدْفَعَ بِهِمْ مَضَرَّهً بَلْ خَلَقَهُمْ لِیَنْفَعَهُمْ وَ یُوصِلَهُمْ إِلَی نَعِیمِ الْأَبَدِ.

امام صادق (علیه السلام)- محمّدبن‌عمّاره از پدرش نقل می‌کند که گوید: از امام صادق (علیه السلام) پرسیدم: «چرا و برای چه جهتی خداوند بشر را خلق نمود»؟ فرمود: «خدای تعالی بشر را عبث و بیهوده نیافریده و آن‌ها را مهمل وانگذارده بلکه [ایشان را تکلیف به انجام‌دادن عبادات فرموده و آنان را محاسبه خواهد نمود و] خلق فرمود آن‌ها را برای اظهار قدرت خود، و ایشان را به اطاعت و بندگی خود تکلیف فرموده تا مستوجب و مستحق بهشت شوند، و خلق نفرموده ایشان را که منفعت و سودی ببرد، و یا به سبب ایشان دفع سوء و ضرری از خود بنماید، بلکه آنان را آفریده که منفعت به ایشان برساند و متنعم به نعمت‌های همیشگی آخرت خود گرداند.»

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۷، ص۲۲۸/ علل الشرایع، ج۱، ص۹/ نورالثقلین

#روایات

الف- 3) ضعف تحلیل نسبت به پدیده­ ها، وقایع و نعمات

توهم منفعت از مالی که بخل ورزیده­اند

الباقر (علیه السلام)- عَنْ یُوسُفَ الطَّاطَرِیِّ أَنَّهُ سَمِعَ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه السلام) یَقُول: الَّذِی یَمْنَعُ الزَّکَاهَ یُحَوِّلُ اللَّهُ مَالَهُ یَوْمَ الْقِیَامَهِ شُجَاعاً مِنْ نَارٍ لَهُ ریمتان {زَبِیبَتَانِ} فَیُطَوِّقُهُ إِیَّاهُ ثُمَّ یُقَالُ لَهُ الْزَمْهُ کَمَا لَزِمَکَ فِی الدُّنْیَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ سَیُطَوَّقُونَ ما بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لِلهِ میراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیر.

امام باقر (علیه السلام) کسی که از دادن زکات امتناع ورزد خداوند در روز قیامت مالَش را به ماری بزرگ از آتش که در زیر گلویش دو تکه گوشت آویزان شده است، تبدیل می‌کند و آن مار به دور گردنش می‌پیچد. پس به او (مار) گفته می‌شود: «او را نگه‌دار همان‌طور که او تو را در دنیا نگه داشت و مراقبت کرد». این موضوع در این آیه آمده است: سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُواْ بِهِ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَ لِلهِ میراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اللهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبیر.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۸۵۰/  بحارالأنوار، ج۹۳، ص۸/ العیاشی، ج۱، ص۲۰۸/ مستدرک الوسایل، ج۷، ص۱۹

#روایات

ب) آثار و تبعات ضعف تحلیل

 تطیر

*الشَّیْخُ وَرَّامٌ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ): «ثَلَاثٌ لَا یَنْجُو مِنْهُنَّ أَحَدٌ: الظَّنُّ، وَ الطِّیَرَةُ، وَ الْحَسَدُ، وَ سَأُحَدِّثُکُمْ بِالْمَخْرَجِ مِنْ ذَلِکَ: إِذَا ظَنَنْتَ فَلَا تُحَقِّقْ، وَ إِذَا تَطَیَّرْتَ فَامْضِ، وَ إِذَا حَسَدْتَ فَلَا تَبْغِ».

البرهان فی تفسیر القرآن، ج5، ص 113

*الرّسول (ص): کَفَّارَهُ الطِّیَرَهِ التَّوَکُّل.

پیامبر(ص): کفّاره‌ی فال بد زدن، توکّل به خداست.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۵۱۴/ الکافی، ج۸، ص۱۹۸/ نورالثقلین

*أمیرالمؤمنین (ع):  فَإِذَا تَطَیَّرَ أَحَدُکُمْ فَلْیَمْضِ عَلَی طِیَرَتِهِ وَ لْیَذْکُرِ اللَّهَ عَزَّوَجَل.

امام علی (ع): پس هرگاه یکی از شما فال بد زد، به آن اعتنا نکرده و کارش را ادامه دهد و خدا را به یاد آورد.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۲، ص۵۱۴/ الخصال، ج۲، ص۶۲۴

*العسکری (علیه السلام)- قَالَ الْإِمَامُ (علیه السلام)... وَ هَؤُلَاءِ کَانُوا إِذَا أَنْتَجَتْ خُیُولُهُمُ الْإِنَاثَ، وَ نِسَاؤُهُمُ الذُّکُورَ، وَ حَمَلَتْ نَخِیلُهُمْ وَ زَکَتْ زُرُوعُهُمْ، وَ رَبِحَتْ تِجَارَتُهُمْ، وَ کَثُرَتِ الْأَلْبَانُ فِی ضُرُوعِ جُذُوعِهِمْ قَالُوا: یُوشِکُ أَنْ یَکُونَ هَذَا بِبَرَکَهً بَیْعَتِنَا لِعَلِیٍّ (علیه السلام) إِنَّهُ مَبْخُوتٌ مُدَالٌ {فَبِذَلِکَ} یَنْبَغِی أَنْ نُعْطِیَهُ ظَاهِرَ الطَّاعَهٍ لِنَعِیشَ فِی دَوْلَتِهِ. وَإِذا أَظْلَمَ عَلَیْهِمْ قامُوا أَیْ {وَ إِذَا} أَنْتَجَتْ خُیُولُهُمُ الذُّکُورَ، وَ نِسَاؤُهُمُ الْإِنَاثَ، وَ لَمْ یَرْبَحُوا فِی تِجَارَتِهِمْ وَ لَا حَمَلَتْ نَخِیلُهُمْ، وَ لَا زَکَتْ زُرُوعُهُمْ، وَقَفُوا وَ قَالُوا: هَذَا بِشُؤْمِ هَذِهِ الْبَیْعَهً الَّتِی بَایَعْنَاهَا عَلِیّاً (علیه السلام) وَ التَّصْدِیقِ الَّذِی صَدَّقْنَا مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله). وَ هُوَ نَظِیرُ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ: یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنْ تُصِبْهُمْ حَسَنَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ یَقُولُوا هذِهِ مِنْ عِنْدِکَ. قَالَ اللَّهُ تَعَالَی: قُلْ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ اللهِ بِحُکْمِهِ النَّافِذِ وَ قَضَائِهِ لَیْسَ ذَلِکَ لِشُؤْمِی وَ لَا لِیُمْنِی.

امام عسکری (علیه السلام)- امام (علیه السلام) فرمود: «آنان وقتی که اسب‌هایشان ماده به دنیا می‌آوردند و زنانشان پسر به دنیا می‌آوردند و باغ‌های نخلشان خوب بار می‌داد و کشت و زرعشان پربار بود و تجارتشان سوددار بود و شیر در پستان احشامشان زیاد بود می‌گفتند: انگار که این از برکت بیعت ما با علی (علیه السلام) است درحالی‌که او خود ثروتمند است، به خاطر همین باید یک پولی به او بدهیم، تا بتوانیم بر اطاعت او ظاهرسازی کنیم تا بتوانیم در حکومت او زندگی کنیم [از سر مجبوری و کراهت بودند] تا آنکه کار برعکس شد و چون خاموش شود، از رفتن بازایستند. (بقره/۲۰). یعنی [وقتی آنچه می‌خواستند نشد] و ... اسبان آن‌ها پسر زاییدند و زنانشان دختر زاییدند و در تجارتشان سود نبردند و نخل‌هایشان بار نداد و کشت و زرعشان پربار نبود، ایستادند و [به شکایت] گفتند، این [بلاها] به خاطر شومی این بیعتی است که با علی (علیه السلام) کردیم و به خاطر شومی آن است که محمّد (صلی الله علیه و آله) را در نبوّتش تصدیق کردیم، این برخورد اینان مانند آن موردی است که که خداوند فرمود: «ای پیامبر (صلی الله علیه و آله) و اگر به آن‌ها (منافقان) نیکی [و پیروزی] برسد، می‌گویند: «این، از ناحیه‌ی خداست». و اگر به آن‌ها بدی [و شکستی] برسد، می‌گویند: «این، از ناحیه‌ی توست». و خداوند در جواب آنان فرمود: بگو: «همه از ناحیه‌ی خداست». یعنی [ای پیامبر (صلی الله علیه و آله) به آنان بگو] همه‌ی این امور [مصائب یا فراخی‌ها] به خاطر حکمت حتمی و مقدّر خداوند است و قضایی است که حتمی‌شده و هیچ ربطی به شومی من یا یمن و پربرکت‌بودن من ندارد.»

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۳، ص۳۱۴/  بحارالأنوار، ج۳۱، ص۵۷۰/ الإمام العسکری، ص۱۳۲

* عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَیْنَةَ عَنِ الْفُضَیْلِ وَ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‏ حَرْفٍ فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبَ عَلى‏ وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیا وَ الْآخِرَةَ، قَالَ زُرَارَةُ سَأَلْتُ عَنْهَا- أَبَا جَعْفَرٍ ع فَقَالَ هَؤُلَاءِ قَوْمٌ عَبَدُوا اللَّهَ وَ خَلَعُوا عِبَادَةَ مَنْ یُعْبَدُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ شَکُّوا فِی مُحَمَّدٍ ص وَ مَا جَاءَ بِهِ فَتَکَلَّمُوا بِالْإِسْلَامِ وَ شَهِدُوا أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ وَ أَقَرُّوا بِالْقُرْآنِ وَ هُمْ فِی ذَلِکَ شَاکُّونَ فِی مُحَمَّدٍ ص وَ مَا جَاءَ بِهِ وَ لَیْسُوا شُکَّاکاً فِی اللَّهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلى‏ حَرْفٍ یَعْنِی عَلَى شَکٍّ فِی مُحَمَّدٍ ص وَ مَا جَاءَ بِهِ- فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ یَعْنِی عَافِیَةً فِی نَفْسِهِ وَ مَالِهِ وَ وُلْدِهِ اطْمَأَنَّ بِهِ وَ رَضِیَ بِهِ وَ إِنْ أَصابَتْهُ فِتْنَةٌ یَعْنِی بَلَاءً فِی جَسَدِهِ أَوْ مَالِهِ تَطَیَّرَ وَ کَرِهَ الْمُقَامَ عَلَى الْإِقْرَارِ بِالنَّبِیِّ ص فَرَجَعَ إِلَى الْوُقُوفِ وَ الشَّکِّ فَنَصَبَ الْعَدَاوَةَ لِلَّهِ وَ لِرَسُولِهِ وَ الْجُحُودَ بِالنَّبِیِّ وَ مَا جَاءَ بِهِ.               

    الکافی (ط - الإسلامیة)، ج‏2، ص: 413

#روایات

ب) آثار و تبعات ضعف تحلیل

          تمسخر و استهزا

*الباقر (علیه السلام)- إِنَّ نُوحاً (علیه السلام) لَمَّا غَرَسَ النَّوَی مَرَّ عَلَیْهِ قَوْمُهُ فَجَعَلُوا یَضْحَکُونَ وَ یَسْخَرُونَ وَ یَقُولُونَ قَدْ قَعَدَ غَرَّاساً حَتَّی إِذَا طَالَ النَّخْلُ وَ کَانَ جَبَّاراً طُوَالًا قَطَعَهُ ثُمَّ نَحَتَهُ فَقَالُوا قَدْ قَعَدَ نَجَّاراً ثُمَّ أَلَّفَهُ فَجَعَلَهُ سَفِینَهً فَمَرُّوا عَلَیْهِ فَجَعَلُوا یَضْحَکُونَ وَ یَسْخَرُونَ وَ یَقُولُونَ قَدْ قَعَدَ مَلَّاحاً فِی فَلَاهٍ مِنَ الْأَرْضِ حَتَّی فَرَغَ مِنْهَا.

امام باقر (علیه السلام)- وقتی نوح (علیه السلام) هسته‌ی [خرما] را می‌کاشت قومش بر او گذر می‌کردند، به او می‌خندیدند، او را مسخره می‌کردند و می‌گفتند: «حالا دیگر نشسته و درختکار شده»! تا آنکه تبدیل به درخت نخل بلندی شد و بسیار مستحکم و بلند قامت شد، آن‌ها را برید و تراشید. به او گفتند: «دیگر نشسته نجّاری می‌کند». نوح (علیه السلام) آن‌ها را به هم‌پیوست و کشتی ساخت. قوم بر او گذر می‌کردند، به او می‌خندیدند، او را مسخره می‌کردند و می‌گفتند: «در این زمین خشک و بی‌آب دریانورد شده»! [و این تمسخرها ادامه داشت] تا آنکه نوح (علیه السلام) کار ساختن کشتی را تمام کرد.»

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۶، ص۶۶۴- الکافی، ج۸، ص۲۸۳

*علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- فَجَاءَ سَالِمُ‌بْنُ‌عُمَیْرٍ‌الْأَنْصَارِیُّ بِصَاعٍ مِنْ تَمْرٍ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) کُنْتُ لَیْلَتِی أَخْبِزُ لِجَرِیرٍ حَتَّی نِلْتُ صَاعَیْنِ تَمْراً أَمَّا أَحَدُهُمَا فَأَمْسَکْتُهُ وَ أَمَّا الْآخَرُ فَأَقْرَضْتُهُ رَبِّی فَأَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) أَنْ یَنْثُرَهُ فِی الصَّدَقَاتِ فَسَخِرَ مِنْهُ الْمُنَافِقُونَ فَقَالُوا وَ اللَّهِ إِنْ کَانَ اللَّهُ یُغْنِی عَنْ هَذَا الصَّاعِ مَا یَصْنَعُ اللَّهُ بِصَاعِهِ شَیْئاً وَ لَکِنَّ أَبَاعَقِیلٍ أَرَادَ أَنْ یَذْکُرَ نَفْسَهُ لِیُعْطَی مِنَ الصَّدَقَاتِ فَقَالَ سَخِرَ اللهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیم.

علیّ‌بن‌ابراهیم (رحمة الله علیه)- سالم‌بن‌عمیر انصاری یک پیمانه خرما خدمت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) آورد و عرض کرد: «ای رسول خدا! من شب گذشته برای جریر نان پختم و از دستمزدم دو پیمانه خرما به دست آوردم. یک پیمانه را برای عیال خود نگه داشتم و پیمانه دیگر را آورده‌ام تا به خدا قرض بدهم». پس حضرت دستور دادند که آن پیمانه خرما را در میان صدقات قرار دهد. منافقان او را مورد تمسخر قرار دادند و به او گفتند: «به خدا سوگند! که خدا نیازی به این پیمانه خرمای تو ندارد و خداوند با یک پیمانه‌ی کم، کاری نمی­تواند انجام دهد. امّا ابوعقیل خواست تا به خود یادآوری کند تا صدقه دهد. خدا نیز فرمود: سَخِرَ اللهُ مِنْهُمْ وَ لَهُمْ عَذابٌ أَلِیم.»

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۶، ص۲۶۶/ نور الثقلین/ القمی، ج۱، ص۳۰۲/ بحار الأنوار، ج۲۲، ص۹۶

*الرّسول (ص): یَا ابْنَ ­مَسْعُودٍ إِنَّهُمْ لَیَعِیبُونَ عَلَی مَنْ یَقْتَدِی بِسُنَّتِی فَرَائِضَ اللَّهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ* إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ یَا ابْنَ مَسْعُودٍ احْذَرْ سُکْرَ الْخَطِیئَهِ فَإِنَّ لِلْخَطِیئَهِ سُکْراً کَسُکْرِ الشَّرَابِ بَلْ هِیَ أَشَدُّ سُکْراً مِنْهُ.

پیامبر (ص): ای پسر مسعود! آن‌ها بر کسانی عیب‌جویی می‌کنند که به روش من که همان انجام واجبات الهی است، اقتدا کرده‌اند، ... خدا می­فرماید: فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی وَ کُنْتُمْ مِنْهُمْ تَضْحَکُونَ، إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ؛ ای پسر مسعود! از مستی گناه بپرهیز؛ که گناه، مستی‌ای دارد مانند مستی شراب؛ بلکه مستی گناه بیشتر از مستی شراب است!

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۰، ص۱۳۲/ بحارالأنوار، ج۷۴، ص۱۰۳/ مکارم الأخلاق، ص۴۵۳

#روایات

ب) آثار و تبعات ضعف تحلیل

    نسبت های ناروا و برچسب زدن

*علی‌بن‌إبراهیم (رحمة الله علیه)- ثُمَّ حَکَی اللَّهُ قَوْلَ قُرَیْشٍ فَقَالَ بَلْ قالُوا أَضْغاثُ أَحْلامٍ بَلِ افْتَراهُ أَیْ هَذَا الَّذِی یُخْبِرُنَا مُحَمَّدٌ (صلی الله علیه و آله) یَرَاهُ فِی النَّوْمِ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلِ افْتَراهُ أَیْ یَکْذِبُ وَ قَالَ بَعْضُهُمْ بَلْ هُوَ شاعِرٌ فَلْیَأْتِنا بِآیَةٍ کَما أُرْسِلَ الْأَوَّلُونَ فَرَدَّ اللَّهُ عَلَیْهِمْ فَقَالَ ما آمَنَتْ قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْیَةٍ أَهْلَکْناها أَ فَهُمْ یُؤْمِنُونَ.

علیّ‌بن‌ابراهیم: سپس خداوند سخن قریش را نقل می‌کند که می‌گویند: بَلْ قَالُواْ أَضْغَاثُ أَحْلاَمٍ بَلِ افْتَرَاهُ یعنی این چیزی که محمّد (ما را به آن می‌آگاهاند، در خواب می‌بیند. و بعضی از آنان گفتند که در مورد آن افترا می‌کند، یعنی دروغ می‌گوید. بعضی دیگر گفتند: بلْ هُوَ شَاعِرٌ فَلْیَأْتِنَا بِآیَةٍ کَمَا أُرْسِلَ الأَوَّلُونَ، سپس خداوند جوابشان را می‌دهد و می‌فرماید: مَا آمَنَتْ قَبْلَهُم مِّن قَرْیَةٍ أَهْلَکْنَاهَا أَفَهُمْ یُؤْمِنُونَ.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۹، ص۳۳۶- بحارا لأنوار، ج۹، ص۲۲۳/ القمی، ج۲، ص۶۷

*أمیرالمؤمنین (علیه السلام)- أَنَا وَضَعْتُ فِی الصِّغَرِ بِکَلَاکِلِ الْعَرَبِ وَ کَسَرْتُ نَوَاجِمَ قُرُونِ رَبِیعَهً وَ مُضَرَ وَ قَدْ عَلِمْتُمْ مَوْضِعِی مِنْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) بِالْقَرَابَهً الْقَرِیبَهً وَ الْمَنْزِلَهً الْخَصِیصَهً ... وَ لَقَدْ کُنْتُ مَعَهُ (صلی الله علیه و آله) لَمَّا أَتَاهُ الْمَلَأُ مِنْ قُرَیْشٍ فَقَالُوا لَهُ یَا مُحَمَّدُ (صلی الله علیه و آله) إِنَّکَ قَدِ ادَّعَیْتَ عَظِیماً لَمْ یَدَّعِهِ آبَاؤُکَ وَ لَا أَحَدٌ مِنْ بَیْتِکَ وَ نَحْنُ نَسْأَلُکَ أَمْراً إِنْ أَنْتَ أَجَبْتَنَا إِلَیْهِ وَ أَرَیْتَنَاهُ عَلِمْنَا أَنَّکَ نَبِیٌّ وَ رَسُولٌ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ عَلِمْنَا أَنَّکَ سَاحِرٌ کَذَّابٌ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) وَ مَا تَسْأَلُونَ قَالُوا تَدْعُو لَنَا هَذِهِ الشَّجَرَهَ حَتَّی تَنْقَلِعَ بِعُرُوقِهَا وَ تَقِفَ بَیْنَ یَدَیْکَ فَقَالَ (صلی الله علیه و آله) إِنَّ اللهَ عَلی کُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ فَإِنْ فَعَلَ اللَّهُ لَکُمْ ذَلِکَ أَ تُؤْمِنُونَ وَ تَشْهَدُونَ بِالْحَقِّ قَالُوا نَعَمْ قَالَ فَإِنِّی سَأُرِیکُمْ مَا تَطْلُبُونَ وَ إِنِّی لَأَعْلَمُ أَنَّکُمْ لَا تَفِیئُونَ إِلَی خَیْرٍ وَ إِنَّ فِیکُمْ مَنْ یُطْرَحُ فِی الْقَلِیبِ وَ مَنْ یُحَزِّبُ الْأَحْزَابَ ثُمَّ قَالَ (صلی الله علیه و آله) یَا أَیَّتُهَا الشَّجَرَهً إِنْ کُنْتِ تُؤْمِنِینَ بِاللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ وَ تَعْلَمِینَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَانْقَلِعِی بِعُرُوقِکِ حَتَّی تَقِفِی بَیْنَ یَدَیَّ بِإِذْنِ اللَّهِ فَوَالَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَانْقَلَعَتْ بِعُرُوقِهَا وَ جَاءَتْ وَ لَهَا دَوِیٌّ شَدِیدٌ وَ قَصْفٌ کَقَصْفِ أَجْنِحَهً الطَّیْرِ حَتَّی وَقَفَتْ بَیْنَ یَدَیْ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) مُرَفْرِفَهً وَ أَلْقَتْ بِغُصْنِهَا الْأَعْلَی عَلَی رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ بِبَعْضِ أَغْصَانِهَا عَلَی مَنْکِبِی وَ کُنْتُ عَنْ یَمِینِهِ (صلی الله علیه و آله) فَلَمَّا نَظَرَ الْقَوْمُ إِلَی ذَلِکَ قَالُوا عُلُوّاً وَ اسْتِکْبَاراً فَمُرْهَا فَلْیَأْتِکَ نِصْفُهَا وَ یَبْقَی نِصْفُهَا فَأَمَرَهَا بِذَلِکَ فَأَقْبَلَ إِلَیْهِ نِصْفُهَا کَأَعْجَبِ إِقْبَالٍ وَ أَشَدِّهِ دَوِیّاً فَکَادَتْ تَلْتَفُّ بِرَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) فَقَالُوا کُفْراً وَ عُتُوّاً فَمُرْ هَذَا النِّصْفَ فَلْیَرْجِعْ إِلَی نِصْفِهِ کَمَا کَانَ فَأَمَرَهُ (صلی الله علیه و آله) فَرَجَعَ فَقُلْتُ أَنَا لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ إِنِّی أَوَّلُ مُؤْمِنٍ بِکَ یَا رَسُولَ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ أَوَّلُ مَنْ أَقَرَّ بِأَنَّ الشَّجَرَهً فَعَلَتْ مَا فَعَلَتْ بِأَمْرِ اللَّهِ تَعَالَی تَصْدِیقاً بِنُبُوَّتِکَ وَ إِجْلَالًا لِکَلِمَتِکَ فَقَالَ الْقَوْمُ کُلُّهُمْ بَلْ ساحِرٌ کَذَّابٌ عَجِیبُ السِّحْرِ خَفِیفٌ فِیهِ وَ هَلْ یُصَدِّقُکَ فِی أَمْرِکَ إِلَّا مِثْلُ هَذَا یَعْنُونَنِی.

امام علی (علیه السلام)- من در خردسالی سرکشان عرب را به زمین رساندم و شاخ قدرت دو قبیله‌ی ربیعه و مضر را شکستم. شما موقعیّت مرا نسبت به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) به خاطر خویشی نزدیک و منزلت مخصوص می‌دانید ... من همراه رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودم که دسته‌ای از بزرگان قریش نزد او آمدند و گفتند: «ای محمّد (صلی الله علیه و آله)! تو مسأله‌ی عظیمی را ادّعا می‌کنی که پدرانت و احدی از خاندانت آن را ادّعا نکردند، ما کاری از تو می‌خواهیم که اگر آن را بپذیری و به ما بنمایانی، می‌دانیم که تو پیامبر (صلی الله علیه و آله) و فرستاده‌ی خدایی وگرنه به این نتیجه می‌رسیم که جادوگر و دروغگویی»! آن حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چه می‌خواهید»؟ گفتند: «این درخت را به خاطر ما صدا کن که از ریشه درآید و جلو آمده در برابرت بایستد». پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «چرا که خداوند بر هرچیز تواناست. (بقره/۲۰) اگر خداوند این برنامه را برایتان انجام دهد ایمان می‌آورید و به حق شهادت می‌دهید»؟ گفتند: «آری»! فرمود: «آنچه را می‌خواهید به شما نشان می‌دهم، ولی می‌دانم که به خیر و نیکویی باز نمی‌گردید، در میان شما کسی است که به چاه افکنده می‌شود [در جنگ بدر] و نیز کسی است که احزاب را فراهم خواهد آورد». سپس آن حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ای درخت! اگر به خدا و قیامت ایمان داری و آگاهی که من فرستاده‌ی خداوندم، با ریشه از جای بیرون آی تا به اذن خدا در برابر من بایستی». قسم به خدایی که او را به راستی برانگیخت! درخت همراه ریشه‌هایش از زمین برآمد و درحالی‌که آوازی شدید و صدایی چون صدای بال پرندگان داشت آمد تا آنکه چون مرغی بال گشاده در برابر پیامبر (صلی الله علیه و آله) ایستاد و شاخه‌های بلند خود را بر پیامبر (صلی الله علیه و آله) و بعضی از شاخه‌هایش را به روی دوش من گستراند و من در جانب راست رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بودم. چون قریش این واقعه را دیدند، از باب برتری‌جویی و گردنکشی فریاد زدند: «بگو نصف درخت نزد تو آید و نصف دیگر بر جایش بماند». رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمان داد نیمی از آن با حالتی شگفت‌آور و صدای سخت‌تری به حضرت (صلی الله علیه و آله) روی آورد که نزدیک بود به رسول خدا (صلی الله علیه و آله) بپیچد. پس از آن از روی کفر و سرکشی گفتند: «بگو این نصفه درخت پیش نصفه‌ی دیگرش باز گردد». حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) امر فرمود، پس درخت بازگشت. من فریاد زدم: «لا اله الّا اللّه، ای رسول خدا (صلی الله علیه و آله)! من اوّلین کسی هستم که به تو ایمان آوردم و نخستین کسی که اعتراف کرد که درخت آنچه را دستور دادی به فرمان خدا انجام داد تا به پیامبری‌ات شهادت دهد و سخنت را بزرگ شمارد». ولی همه‌ی آنان گفتند: «بلکه ساحری است دروغگو و جادوگری است عجیب‌جادو و تردست! آیا رسالتت را جز امثال این تصدیق می‌کند»؟ منظورشان من بودم!.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۱۳، ص۱۸/  نهج البلاغه، ص۳۰۰/ بحارالأنوار، ج۳۸، ص۳۲۰

#امام و آقا

در خودتان بصیرت ایجاد کنید. قدرت تحلیل در خودتان ایجاد کنید؛ قدرتی که بتوانید از واقعیتهای جامعه یک جمع‌بندی ذهنی برای خودتان به‌وجود آورید و چیزی را بشناسید. این قدرت تحلیل خیلی مهمّ است. هر ضربه‌ای که در طول تاریخ ما مسلمانان خوردیم، از ضعف قدرت تحلیل بود. در صدر اسلام هم ضرباتی که خوردیم، همین‌طور بوده که حالا اینها بحثهای تفسیری زیادی دارد. در دوره‌های گوناگون دیگر هم همین‌طور است. نگذارید که دشمن از بیبصیرتی و ناآگاهی ما استفاده کند و واقعیتی را واژگونه در چشممان جلوه دهد.

بیانات در جلسه پرسش و پاسخ با جوانان در دومین روز از دهه فجر (روز انقلاب اسلامی و جوانان) ۱۳۷۷/۱۱/۱۳

#امام و آقا

اگر ملّتی قدرت تحلیل خودش را از دست بدهد، فریب و شکست خواهد خورد. اصحاب امام حسن، قدرت تحلیل نداشتند؛ نمی‌توانستند بفهمند که قضیه چیست و چه دارد می‌گذرد. اصحاب امیرالمؤمنین، آنهایی که دل او را خون کردند، همه مغرض نبودند، اما خیلی از آنها -مثل خوارج- قدرت تحلیل نداشتند. قدرت تحلیل خوارج ضعیف بود. امیرالمؤمنین می‌فرمود: و لا یحمل هذا العلم الّا اهل البصر و الصّبر (نهج البلاغه: خطبه ۳۷۱)؛ اوّل، بصیرت، هوشمندی، بینایی، قدرت فهم و تحلیل، و بعد صبر و مقاومت و ایستادگی

#امام و آقا

بیانات در دیدار جمعی از فرماندهان سپاه  ۱۳۷۰/۰۶/۲۷

# امام و آقا

البتّه دانشجوی انقلابی مسلمان، دانشگاه را فتح کرد؛ این را شما بدانید. یعنی دانشجوهای مسلمان، هم در مباحثات توانستند دانشگاه را فتح کنند، هم در مبارزات جنگی؛ یعنی در همین اتّفاقاتی که افتاد، دانشجوها توانستند دانشگاه را فتح کنند؛ بعد هم که خب به تعطیلی دانشگاه و مانند اینها [انجامید]. منتها [بعد] در بین خود مجموعه‌ی دانشجوی مسلمان، یک اختلالاتی به وجود آمد. دانشجوی مسلمان، دانشگاه را فتح کرد، لانه‌ی جاسوسی را فتح کرد امّا خودش از درون مغلوب شد! این به نظر من نکته‌ی قابل توجّهی است. چرا؟ برای خاطر اینکه دچار ضعف تحلیل و ضعف محتوا بود؛ هیجانات بود، خیلی هم تند -بعضی از بچه‌های دانشجو در آن ‌روز، ماها را که آن‌وقت تازه از زیر زندان و تبعید و این قبیل ‌چیزها بیرون آمده بودیم، انقلابی نمیدانستند؛ یعنی در مقام قضاوت، ماها را تخطئه میکردند؛ همین هایی که الان هم هستند؛ حالا بعضی‌هایشان هنوز هم هستند؛ یعنی واقعاً اُرتدُکس [بودند]، یک انقلابی اُرتدُکسِ سفت و سخت، خیلی قرص و محکم- منتها آن ذهنیّت، از محتوای لازم خالی بود، [لذا] در یک نقطه‌ی حسّاسی ضربه خورد. خب، حوادث زیاد است؛ دیگر من نمیخواهم مرور کنم، [فقط] خواستم یک اشاره‌ای بکنم به ریشه‌های حوادث دانشگاه.

بیانات در دیدار جمعی از دانشجویان در دوازدهمین روز از ماه مبارک رمضان- ۱۳۹۶/۰۳/۱۷