#شرح کلی موضوع

مهمترین ویژگی حکومت اسلامی، عدالت یعنی عدم ظلم است.از نگاه قرآن یکی از مهمترین ظلم ها در جامعه، معاملات ربوی است. چرا که با ربا، اموال محرومان به ناحق به رباخواران منتقل می شود و در صورت شیوع این پدیده، جامعه دچار اختلاف طبقاتی شدید می شود به نحوی که در یک طرف اقلّیت مال اندوز و خودخواه و ظالم و در طرف دیگر أکثریّت محروم و مستضعف شکل می گیرد. از آثار خطرناک ربا این است که فرهنگ کار مولّد و مفید در میان مردم را از بین می برد و افراد جامعه را حریص به ثروت های بادآورده و بدون زحمت می کند.در مقابل قرآن توصیه کرده است نسبت به مهلت دادن و حتّی بخشش مقروضی که توان پرداخت دینش را ندارد. بنابراین حکومت اسلامی مأمور به مبارزه با معاملات ربوی است در هر شکل و ساختاری که باشد. حتّی قرآن با حیله هایی که به ظاهرسازی شرعی أعمال می پردازند نیز مخالفت نموده بنابراین إمام خمینی ره و رهبر انقلاب مدّظلّه العالی حیل ربا را نیز حرام می دانند. در قانون اساسی جمهوری اسلامی نیز دولت مکلّف به مبارزه با ربا شده است.أما نکته ی مهم این است که پژوهشگران حوزوی و دانشگاهی و مسئولان باید همّت خود را بر پالایش و ویرایش نهادهای کشور از ربا معطوف کنند.

#آیات مرتبط

1- فرهنگ سازی منفور بودن ربا:" وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ، وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ زَکاةٍ تُرِیدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ"(روم 39)

2- تشریح حرمت ربا: " یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَأْکُلُوا الرِّبَوا أَضْعافاً مُضاعَفَةً، وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ"(آل عمران 130)

3- فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذینَ هادُوا حَرَّمْنا عَلَیْهِمْ طَیِّباتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَ بِصَدِّهِمْ عَنْ سَبیلِ اللَّهِ کَثیراً وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ وَ أَکْلِهِمْ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ أَعْتَدْنا لِلْکافِرینَ مِنْهُمْ عَذاباً أَلیماً (نساء 160 و 161)

#روایات

1- رَوَى حَمَّادُ بْنُ عَمْرٍو وَ أَنَسُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ- عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ ع- عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لَه‏…یَا عَلِیُّ دِرْهَمٌ‏ رِبًا أَعْظَمُ‏ عِنْدَ اللَّهِ‏ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْ سَبْعِینَ زَنْیَةً کُلُّهَا بِذَاتِ مَحْرَمٍ فِی بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَام‏[1]

2- وَ عَنْهُمْ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِنِّی رَأَیْتُ اللَّهَ تَعَالَى قَدْ ذَکَرَ الرِّبَا فِی غَیْرِ آیَةٍ وَ کَرَّرَهُ قَالَ أَ وَ تَدْرِی لِمَ ذَاکَ قُلْتُ لَا قَالَ لِئَلَّا یَمْتَنِعَ النَّاسُ مِنِ اصْطِنَاعِ الْمَعْرُوف‏[2]

ترجمه: سماعه می گوید خدمت امام صادق علیه السّلام عرض کردم، من دیده ام که خداوند در بیش از یک آیه از ربا سخن گفته و آن را تکرار کرده است. إمام فرمودند آیا علّتش را نمی دانی؟ گفتم: نه. فرمودند به این خاطر که مردم از فعّالیت اقتصادی مفید خودداری نکنند.

3- الْفَضْلُ بْنُ الْحَسَنِ الطَّبْرِسِیُّ فِی مَجْمَعِ الْبَیَانِ عَنْ عَلِیٍّ ع قَالَ: لَعَنَ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی الرِّبَا خَمْسَةً آکِلَهُ‏ وَ مُؤْکِلَهُ‏ وَ شَاهِدَیْهِ‏ وَ کَاتِبَه‏[3]

ترجمه: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرمودند: رسول خدا صلی الله علیه و آله فرد رباخوار، وکیل، دو شاهدش و کاتب ربا را لعنت نموده است

4- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیى‏، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَکَمِ، عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ، عَنْ عَبْدِ الرَّحْمنِ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ، قَالَ‏: «إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ فِی یَوْمٍ حَارٍّ- وَ حَنّى‏ کَفَّه-‏:مَنْ أَحَبَّ أَنْ یَسْتَظِلَّ مِنْ فَوْرِ جَهَنَّمَ‏؟- قَالَهَا ثَلَاثَ مَرَّاتٍ- فَقَالَ النَّاسُ فِی کُلِّ مَرَّةٍ:نَحْنُ یَا رَسُولَ اللَّهِ، فَقَالَ: مَنْ أَنْظَرَ غَرِیماً، أَوْ تَرَکَ لِمُعْسِرٍ»[4]

ترجمه: رسول خدا (ص) در یک روز داغ تابستانى، دست خود را مانند سایبان خم کرد و گفت: کیست که بخواهد از تابش دوزخ در سایه بماند؟ رسول خدا این جمله را سه نوبت تکرار کرد و حاضران مجلس در هر سه نوبت گفتند: ما، یا رسول اللَّه. و رسول خدا گفت: هر کس بدهکار خود را مهلت دهد و یا از بدهکار مفلس خود بگذرد، از تابش دوزخ در امان‏ مى‏ماند.

5- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیى‏، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ، عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ یَزِیدَ، عَنْ یَحْیَى بْنِ الْمُبَارَکِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَبَلَةَ، عَنْ أَبِی جَمِیلَةَ، عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ وَ سَمَاعَةَ، عَنْ‏ أَبِی بَصِیرٍ، قَالَ: قُلْت: آکِلُ الرِّبَا بَعْدَ الْبَیِّنَةِ؟ قَالَ: «یُؤَدَّبُ؛ فَإِنْ عَادَ أُدِّبَ؛ فَإِنْ عَادَ قُتِل‏»[5]

ترجمه: ابو بصیر از امام صادق علیه السلام پرسید: حکم رباخوار بعد از روشن بودن حکم ربا براى وى چیست؟ حضرت فرمودند: تأدیب مى شود و اگر (براى بار دوم) ربا گرفت باز تأدیب مى شود و (براى بار سوّم) اگر ربا گرفت، کشته مى شود.

6- قال امیرالمؤمنین علیه السّلام: إذا أراد الله بقریة هلاکا ظهر فیهم‏ الربا[6]

ترجمه: امیرالمؤمنین علیه السّلام فرموده‏اند: هرگاه خداوند اراده‏ى هلاک قریه‏اى را داشته باشد، رباخوارى در آن قریه ظاهر مى‏شود.

#نکات تفسیری

1. در سوره روم طبق ترتیب نزول قرآن سى‏ امین سوره‏اى است که در مکه نازل شده سخن از ربا به میان آمده و در هیچ یک از سوره‏هاى" مکى" غیر از آن به مطلبى در باره ربا برخورد نمى‏کنیم ولى در این سوره کلام در باره ربا تنها به صورت اندرز اخلاقى آمده و مى‏فرماید: رباخوارى در پیشگاه پروردگار کار پسندیده‏اى نیست‏ وَ ما آتَیْتُمْ مِنْ رِباً لِیَرْبُوَا فِی أَمْوالِ النَّاسِ فَلا یَرْبُوا عِنْدَ اللَّهِ‏ (روم 39) سپس بعد از هجرت در سه سوره دیگر از سوره‏هایى که در مدینه نازل شده بحث از ربا به میان آمده است که به ترتیب عبارتند از سوره بقره- آل عمران- نساء- گر چه سوره بقره قبل از آل عمران نازل شده اما بعید نیست که خصوص آیه 130سوره آل عمران که حکم صریح تحریم ربا را بیان مى‏کند قبل از سوره بقره و آیات فوق نازل شده باشد.[1]
2. در سوره ی بقره و همچنین در سوره روم و آل عمران نیز مساله ربا مقارن با مساله انفاق و صدقه واقع شده است.ربا خوارى درست ضد و مقابل انفاق و صدقه است، چون ربا خوار، پول بلا عوض مى‏گیرد، و انفاق‏گر پول بلاعوض مى‏دهد، و نیز آثار سویى که بر ربا خوارى بار مى‏شود درست مقابل آثار نیکى است که از صدقه و انفاق به دست مى‏آید آن، اختلاف طبقاتى و دشمنى مى‏آورد، و این بر رحمت و محبت مى‏افزاید، آن خون مسکینان را به شیشه مى‏گیرد و این باعث قوام زندگى محتاجان و مسکینان مى‏شود آن اختلاف در نظام و ناامنى مى‏آورد و این انتظام در امور و امنیت.[2]
3. خداى سبحان در امر ربا خوارى شدتى به کار برده که در باره هیچ یک از فروع دین این شدت را به کار نبرده است مگر یک مورد که سخت‏گیرى در آن نظیر سخت‏گیرى در امر ربا است، و آن این است که:" مسلمانان، دشمنان دین را بر خود حاکم سازند...."و این نیست مگر براى اینکه فساد آن گناهان از یک نفر و یا چند نفر تجاوز نمى‏کند به خلاف ربا و حکومت بى‏دینان که آثار سوئش بنیان دین را منهدم مى‏سازد، و آثارش را به کلى از بین مى‏برد و نظام حیات را تباه مى‏سازد، و پرده‏اى بر روى فطرت انسانى مى‏افکند، و حکم فطرت را ساقط مى‏کند، و دین را به دست فراموشى مى‏سپارد[3]
4. یکى از خواص ربا کاهش مال و فناى تدریجى آن است چون ربا باعث قساوت قلب و خسارت مى‏شود و این دو باعث بغض و عداوت و سوء ظن مى‏گردد و امنیت و مصونیت را سلب نموده، نفوس را تحریک مى‏کند تا از هر راهى و وسیله‏اى که ممکن باشد چه با زبان و چه با عمل، چه مستقیم و چه غیر مستقیم از یکدیگر انتقام بگیرند، و همه اینها باعث تفرقه و اختلاف مى‏شود و این هم راه‏هاى فساد و زوال و تباهى مال را مى‏گشاید و کمتر مالى از آفت و یا خطر زوال محفوظ مى‏ماند.[4]
5. باید دانست که آثار امور مربوط به انسان از نظر کندى و سرعت در امور فردى و اجتماعى مختلف است‏. انسان در مى‏یابد که مَحق ربا و اِرباء صدقات در صورتى که در یک فرد باشد با ربا و صدقات اجتماعى اختلاف دارند رباى انفرادى غالبا صاحبش را هلاک مى‏کند و تنها بیست درصد ممکن است به خاطر عوامل خاصى از شر آن خلاصى یابد و ساحت زندگیش به فنا و مذلت تهدید نشود ولى در رباى اجتماعى که امروز در میان ملل و دولتها رسمیت یافته و بر اساس آن قوانین بانکى جعل شده بعضى از آثار سوء رباى فردى را ندارد چون جامعه به خاطر شیوع و رواج آن و متعارف شدنش از آن راضى است و هیچ به فکر خطرها و زیان‏هاى آن نمى‏افتد ولى در هر صورت آثار وضعى آن که عبارت است از تجمع ثروت و تراکم آن از یک طرف و فقر و محرومیت عمومى از طرفى دیگر، غیر قابل اجتناب است هم چنان که مى‏بینیم این جدایى و بیگانگى در بین دو طبقه از مردم دنیا پیدا شده، یکى طبقه ثروتمند و یکى فقیر.[5]

1. آیه‏ «وَ أَخْذِهِمُ الرِّبَوا وَ قَدْ نُهُوا عَنْهُ»(نساء 161) یادآور مى‏شود که در مذهب یهود نیز «ربا» حرام بوده، همچنان که این حرمت در تورات‏ ذکر شده است.[6]

1. "فطرت انسان، او را به کارهای تولیدی (و مفید) وا مى‏دارد....، آرى حیات بشر بر کار و کوشش استوار است، و ربا باعث مى‏شود که عده‏اى به خاطر ثروت بسیار و بى نیازى بیرون از حد کار نکنند، و عده‏اى دیگر نیز به خاطر محرومیت، از کار محروم باشند."[7]
2. برخى به بهانه‏ایى مى‏خواهند ربا را توجیه کنند و به دنبال راه فرار هستند. کلاه شرعى ساختن، همانند حیله یهود براى گرفتن ماهى در روز شنبه، نوعى بازى بیش نیست و قرآن از این گونه بازى‏ها انتقاد کرده است.[8]

#امام و آقا

امام خمینی رحمة الله علیه:

1. اصل بهره از پول یک امرى است بسیار خلاف انصاف و خلاف انسانیت که یک پولى آنجا گذاشته‏اند، بعد آن پول نه کارى، نه چیزى، یک چیزى در آورند. بدترین انواع استثمار همین رباست که در مقابل هیچ، خود پول که هست و در مقابل هیچ، این بزاید، بهره بردارد. در اسلام، این البته به هر صورتش حرام است حتى این فرارهایى که بعضیها جایز مى‏دانند، این فرارها هم صحیح نیست. فرار از ربا هم صحیح نیست. یک راههایى گفته شده است، لکن آنها هم صحیح نیست بهره‏بردارى از این نقود و از پول به هیچ وجه در اسلام جایز نیست....اما مسأله بانک‏ از مسائل مهمى است که چنانچه ربا از بانک حذف نشود، مشمول آیه شریفه و روایات کثیره مى‏شویم که آیه شریفه مى‏فرماید کسانى که ربا مى‏خورند اینها اعلام جنگ با خدا و پیغمبر مى‏کنند.... و اگر چنانچه ربا در یک کشورى مثل کشور ما خداى نخواسته، باز در بانکش، در تجارتش، در بین مردمش باشد، ما نمى‏توانیم بگوییم که ما جمهوریمان جمهورى اسلامى است، محتواى جمهورى، اسلامى است. از این جهت باید کارشناسان، علما در این مسأله بسیار فعالیت کنند، دقت کنند که ما را از این گرفتارى نجات بدهند، و ملت هم باید توجه بکنند به اینکه مواجه هستند با یک همچو چیزى که قرآن کریم مى‏فرماید: فَأْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللَّهِ وَ رَسُولِهِ‏^[1] اعلام جنگ بکنید با خدا. و اگر چنانچه بانکدارى به آن معنایى که در جاهاى دیگر هست رواج پیدا بکند، مردم از صنعت و کار و سایر چیزها بازمى‏مانند، مى‏نشینند توى خانه‏شان و پولشان برایشان کار مى‏کند و حال آنکه پول نباید کار بکند. پس اصلاح بانک هم یکى از امور بسیار مهم است، چنانچه اصلاح اقتصاد و مالیات و امثال ذلک هم بسیار اهمیت دارد. [1]

مقام معظم رهبری (مدظلّه العالی):

1. بانکداری اسلامی‏ پول را در جامعه‏ به شکل اسلامی‏ مطرح کردن و دادوستد کردن مسأله‏ی بسیار مهمی است. اگر بتوانیم این حقیقت را به معنای جامع کلمه در جامعه‏ به وجود بیاوریم، فتح عظیمی در دنیا خواهد بود. فتح، فقط فتح قلعه‏ها و سنگرها نیست. اگر کارگزاران دستگاه بانکی بتوانند این را به معنای جامع و کامل مسئله اجرا و پیاده کنند، بزرگترین سنگر اقتصادی امروز دنیاست. خصوصیت بانکداری اسلامی و از لوازم آن، دادوستد پول بر اساس غیر ربا، تنظیم مبادلات پولی بر اساس قوانین اسلامی و معاملات اسلامیِ صحیح است، که در آن‏ها ظلم و استثمار و کنز و تبعیض و اختلاف طبقاتی و امثال این‏ها به وجود نمی‏آید.[2]
2. بعضی قانون را طوری عمل میکنند که اصحاب سبت عمل کردند! اصحاب سبت هم عین مُرّ قانون عمل کردند؛ یعنی خدا گفته بود روز شنبه ماهی نگیرید، اینها هم روز شنبه ماهی نگرفتند. بله؛ کار کوچکی کردند که آن هم رسماً منع نشده بود و آن، این بود که حفره‌هایی درست کردند، ماهیها داخل آن حفره‌ها آمدند، راه آن حفره‌ها را در روز شنبه بستند، تا ماهی نتواند برگردد! روز شنبه این کار را کردند، روز یکشنبه همان ماهیها را گرفتند! این، ظاهر قانون است. اگر شما نگاه کنید، این مثل همان کلاه شرعیهایی است که یک ربای سنگین کذایی را با یک شاخه نبات جا به جا میکردند! قانون بود، ظاهر شرع بود؛ اما امام بزرگوار رضوان اللَّه علیه که یک فقیه قوىِ آگاه به لبّ و روح دین بود، قبل از این که تشکیل حکومت بدهد، این را منع کرد. جزو فتاوی ایشان - که در دوران مبارزه، ما به آن فتوا افتخار میکردیم و همه جا هم نقل مینمودیم - منع حیل ربا بود. ایشان مطلقاً حیل ربا را منع کرد[3]
3. ما بانک بدون ربای اسلامی را در اواخر حیات مبارک امام راه انداختیم، اما ناقص! یکی از همّتهای دولت فعلی این هست و امیدواریم ان‌شاءاللَّه در این کار موفّق شوند که بانک اسلامىِ بدون ربا را به‌طور کامل اجرا کنند. البته قبلاً فعّالیتهای زیادی شده است؛ اما بایستی قدمهای بعدی برداشته شود.[4]

#داستان و شعر

داستان ربا خوار از بوستان سعدی (نکته: در بیشتر نسخه های بوستان، به جای «رباخوار»، واژه ی «سیاهکار» آمده است)

رباخواری از نردبانی فتاد/ شنیدم هم اندر زمان جان بداد

پسرچند روزی گرستن گرفت / دگر با حریفان نشستن گرفت

به خواب اندرش دید و پرسید حال/که چون رستی از حشر و نشر سوال؟

بگفت ای پسرقصه بر من مخوان / به دوزخ درافتادم از نردبان

#شعر_و_داستان

ترجمه منظوم قرآن - آقای تشکّری آرانی

#نظر شخصی و بیان مصادیق

در جامعه ی اسلامی هر ساختار اقتصادی که انسان ها را از کار و تلاش مولّد بازدارد و آنها را مشغول به أمور غیر مفید اقتصادی کند، قطعاً مطرود است. یکی از حکمت های تحریم قمار نیز همین است.بنابراین اگر ساختارهایی مثل بانک یا بورس و یا شغل هایی در جامعه، چنین عملکردی داشته باشند، از نظر فطری، عقلی و دینی پذیرفته نیست.

#متفرقه

اصل‏ چهل و نهم قانون اساسی:

دولت‏ موظف‏ است‏ ثروتهای‏ ناشی‏ از ربا، غصب‏، رشوه‏، اختلاس‏، سرقت‏، قمار، سوء ‎‎‎‎استفاده‏ از موقوفات‏، سوء استفاده‏ از مقاطعه‏ کاریها و معاملات‏ دولتی‏، فروش‏ زمینهای‏ موات‏ و مباحات‏ اصلی‏، دایر کردن‏ اماکن‏ فساد و سایر موارد غیر مشروع‏ را گرفته‏ و به‏ صاحب‏ حق‏ رد کند و در صورت‏ معلوم‏ نبودن‏ او به‏ بیت‏ المال‏ بدهد. این‏ حکم‏ باید با رسیدگی‏ و تحقیق‏ و ثبوت‏ شرعی‏ به‏ وسیله‏ دولت‏ اجرا شود.