#شرح_ موضوع

یکی از اعمالی که در آیات و روایات بسیار مورد تاکید قرار گرفته است و در مقابل، ترک کردن آن حرام است همچنین ترک کنندگانش در قرآن مورد لعنت قرار گرفته اند، صله رحم است و به ترک کرن آن، قطع رحم گویند.

صله رحم در روایات و کتب فقهی بیشتر جزو اعمال فردی قرار گرفته است اما در این نوشتار بعد از بررسی اهمیت صله رحم و همچنین مشکلات قطع رحم که بر فرد جاری می شود، تاثیر آنرا بر اجتماع نیز بیان کرده ایم.

با توجه سخنان مفسرین، صله رحم در تقویت بنیان خانواده و عشیره و درنهایت تقویت جامعه اسلامی نقش بسزایی دارد و دشمن هم این مورد را به خوبی درک کرده است و برنامه های بسیاری را برای نابود کردن این امر مهم ترتیب داده است، مواردی مانند اشاعه حساسیت های بی مورد بین انسانها در خانواده و جامعه، سیاست ازدواج نکردن و کاهش جمعیت و تک فرزندی، تا خانواده های کمتری تشکیل شود و اصلا ارحامی نباشد تا صله انجام شود.

وظیفه دولت اسلامی در این برهه، علاوه بر تشویق های مالی و فرهنگی برای افزایش جمعیت و ازدواج جوانان و ... باید برنامه هایی را برای اشاعه فرهنگ صله رحم و مزایای آن و عواقب قطع رحم مورد توجه قرار دهد تا جامعه ای قوی با ارتباطات قوی مومنین داشته باشیم که در اینصورت، در مواقع حساسی که جامعه مورد حمله دشمنان و منافقان قرار می گیرد، همدلی جامعه، نقشه آنها را برملا کند ان شاءالله.

#آیات_مرتبط

1- یا أَیُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالًا کَثِیراً وَ نِساءً وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً.(1 النساء)

2- وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُورا (36 النساء)

3- وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکِینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُوراً (36 اسراء)

4- فَهَلْ عَسَیْتُمْ إِنْ تَوَلَّیْتُمْ أَنْ تُفْسِدُوا فِی الْأَرْضِ وَ تُقَطِّعُوا أَرْحامَکُمْ ** أُولئِکَ الَّذینَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَ أَعْمى‏ أَبْصارَهُمْ (22 و 23 محمد)

5- وَ الَّذینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ (21 الرعد)

6- جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ وَ الْمَلائِکَةُ یَدْخُلُونَ عَلَیْهِمْ مِنْ کُلِّ بابٍ (23 الرعد)

7- وَ الَّذینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ میثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ (25 الرعد)

8- فَآتِ ذَا الْقُرْبى‏ حَقَّهُ وَ الْمِسْکینَ وَ ابْنَ السَّبیلِ ذلِکَ خَیْرٌ لِلَّذینَ یُریدُونَ وَجْهَ اللَّهِ وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (38 الروم)

#روایات

1- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِیِّ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع فِی خُطْبَتِهِ‏ «أَعُوذُ بِاللَّهِ مِنَ الذُّنُوبِ الَّتِی تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ فَقَامَ إِلَیْهِ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْکَوَّاءِ الْیَشْکُرِیُ‏ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ أَ وَ تَکُونُ ذُنُوبٌ‏ تُعَجِّلُ الْفَنَاءَ فَقَالَ نَعَمْ وَیْلَکَ قَطِیعَةُ الرَّحِمِ إِنَّ أَهْلَ الْبَیْتِ لَیَجْتَمِعُونَ وَ یَتَوَاسَوْنَ وَ هُمْ فَجَرَةٌ فَیَرْزُقُهُمُ اللَّهُ وَ إِنَّ أَهْلَ الْبَیْتِ لَیَتَفَرَّقُونَ وَ یَقْطَعُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً فَیَحْرِمُهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ أَتْقِیَاءُ.»^[1]

2- أَبُو الْفَتْحِ الْکَرَاجُکِیُّ فِی کِتَابِ التَّعْرِیفِ، بِوُجُوبِ حَقِّ الْوَالِدَیْنِ، رُوِیَ: «أَنَّ أَسْمَاءَ زَوْجَةَ أَبِی بَکْرٍ سَأَلَتْ رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالَتْ قَدِمْتُ‏ عَلَى‏ أُمِّی‏ رَاغِبَةً فِی دِینِهَا تَعْنِی مَا کَانَتْ عَلَیْهِ مِنَ الشِّرْکِ فَأَصِلُهَا قَالَ ص نَعَمْ صِلِی أُمَّکِ.»[2]

3- امام حسین علیه‌السلام: «از خوبی‌ها و حسنات دنیا و آخرت این است که پیوند خویشاوندی و خانوادگی را برقرار و مستحکم کنی و با کسی که از تو قطع رابطه کرده، پیوند برقرار نموده و صله‌ی رحم کنی؛ و کسی که تو را نااُمید نموده ببخشی و از کسی که به تو ستم کرده درگذری.»[3]

#روایات

4- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ بَلَغَنِی عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع‏ «أَنَّ رَجُلًا أَتَى النَّبِیَّ ص فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ أَهْلُ بَیْتِی أَبَوْا إِلَّا تَوَثُّباً عَلَیَّ وَ قَطِیعَةً لِی وَ شَتِیمَةً^[1] فَأَرْفُضُهُمْ قَالَ إِذاً یَرْفُضَکُمُ اللَّهُ جَمِیعاً قَالَ فَکَیْفَ أَصْنَعُ قَالَ تَصِلُ‏ مَنْ‏ قَطَعَکَ‏ وَ تُعْطِی مَنْ حَرَمَکَ وَ تَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَکَ فَإِنَّکَ إِذَا فَعَلْتَ ذَلِکَ کَانَ لَکَ مِنَ اللَّهِ عَلَیْهِمْ ظَهِیرٌ.»[2]

5- قرب الإسناد ابْنُ عِیسَى عَنِ الْبَزَنْطِیِّ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ «صِلْ رَحِمَکَ وَ لَوْ بِشَرْبَةٍ مِنْ مَاءٍ وَ أَفْضَلُ مَا یُوصَلُ بِهِ الرَّحِمُ کَفُّ الْأَذَى عَنْهَا.

وَ قَالَ‏ صِلَةُ الرَّحِمِ مَنْسَأَةٌ فِی الْأَجَلِ مَثْرَاةٌ فِی الْمَالِ مَحَبَّةٌ فِی الْأَهْلِ‏.»[3]

6- تفسیر القمی‏ وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ‏ حَدَّثَنِی أَبِی عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفُضَیْلِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ ع قَالَ: «إِنَّ رَحِمَ آلِ مُحَمَّدٍ ص مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ یَقُولُ اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِی وَ اقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِی وَ هِیَ تَجْرِی فِی کُلِّ رَحِم‏»[4]

7-  قَالَ الْحَسَنُ بْنُ عَلِیٍّ ع‏ «مَنْ آثَرَ طَاعَةَ أَبَوَیْ دِینِهِ: مُحَمَّدٍ وَ عَلِیٍّ ع عَلَى طَاعَةِ أَبَوَیْ نَسَبِهِ، قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ: لَأُوثِرَنَّکَ کَمَا آثَرْتَنِی‏ وَ لَأُشَرِّفَنَّکَ بِحَضْرَةِ أَبَوَیْ دِینِکَ، کَمَا شَرَّفْتَ نَفْسَکَ بِإِیثَارِ حُبِّهِمَا- عَلَى حُبِّ أَبَوَیْ نَسَبِکَ‏. وَ أَمَّا قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ: وَ ذِی الْقُرْبى‏ فَهُمْ مِنْ قَرَابَاتِکَ مِنْ أَبِیکَ وَ أُمِّکَ، قِیلَ لَکَ:^[5] اعْرِفْ حَقَّهُمْ کَمَا أُخِذَ الْعَهْدُ بِهِ عَلَى بَنِی إِسْرَائِیلَ، وَ أُخِذَ عَلَیْکُمْ مَعَاشِرَ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ ص بِمَعْرِفَةِ حَقِّ قَرَابَاتِ مُحَمَّدٍ ص الَّذِینَ هُمُ الْأَئِمَّةُ بَعْدَهُ، وَ مَنْ یَلِیهِمْ بَعْدُ مِنْ خِیَارِ أَهْلِ دِینِهِم‏»[6]

8- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِکِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ یُونُسَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع‏ «أَوَّلُ نَاطِقٍ مِنَ الْجَوَارِحِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ الرَّحِمُ تَقُولُ یَا رَبِّ مَنْ وَصَلَنِی فِی الدُّنْیَا فَصِلِ الْیَوْمَ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ وَ مَنْ قَطَعَنِی فِی الدُّنْیَا فَاقْطَعِ الْیَوْمَ مَا بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ.»[7]

#نکات_تفسیری

1- بحث روایتى [ (در باره خلقت آدم، صله‏ رحم‏ و ...)]

«در مجمع البیان در ذیل آیه:" " وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً"، از امام باقر ع روایت آورده که فرمود : معناى تقواى از ارحام این است که از قطع رحم بپرهیزید^[1].

و در کافى‏^[2] و نیز در تفسیر عیاشى آمده: که منظور از ارحام، ارحام مردم است که خداى عز و جل امر به صله آن فرموده و آن قدر مورد اهمیت و اهتمامش قرار داده که در ردیف خودش آورده است که فرموده:" از خدا بترسید و از ارحام ...".

روایات بسیار زیادى وارد شده است که صله رحم عمر را زیاد مى‏کند و بر عکس قطع رحم عمر را کوتاه مى‏سازد، صله رحم زندگى را از حیث آثارش طولانى مى‏کند، چون باعث وحدت جارى بین اقارب مى‏شود و وقتى وحدت خویشاوندى محکم‏تر شد، انسان در از بین بردن عوامل ناسازگار زندگى بهتر مقاومت مى‏کند و بهتر از بلاها و مصائب و دشمنان جلوگیرى به عمل مى‏آورد.

و در تفسیر عیاشى از اصبغ بن نباته روایت شده که گفت: من از امیر المؤمنین ع شنیدم که مى‏فرمود: بسیار مى‏شود که بعضى از شما در باره کسى و یا چیزى باید خرسندى و رضایت به خرج دهد لیکن خشمگین مى‏شود تا جایى که مستوجب آتش دوزخ مى‏گردد، پس بنا بر این هر گاه یکى از شما نسبت به فردى از ارحام خود خشمگین شد به او نزدیک شود و با او تماس پیدا کند، که (این خاصیت در میان ارحام هست که) هر گاه بدن این با آن تماس پیدا کند آرامش و ثبات مى‏یابد. آرى رحم به عرش خدا آویزان است، صدایى در آن پیدا مى‏شود نظیر صدایى که از آهن در هنگام کوبیدن بر مى‏آید، پس ندا مى‏دهد:" بار الها وصل کن با کسى که مرا وصل کرد و قطع کن با کسى که مرا قطع کرده".^[3]

معناى کلمه" رحم" یعنی جهت وحدتى است که به خاطر تولد از یک پدر و مادر و یا یکى از آن دو در بین اشخاص بر قرار مى‏شود، و (در حقیقت) باعث اتصال و وحدتى مى‏شود که در ماده وجودشان نهفته است، این یک امر اعتبارى و خیالى نیست، بلکه حقیقتى است جارى در بین ارحام، و آثار حقیقى در خلقت و در خوى آنان دارد، و نیز در جسم و در روحشان موجود است که به هیچ وجه نمى‏شود آن را منکر شد.

رحم یکى از قوى‏ترین عوامل براى التیام و آشتى و دوستى بین افراد یک عشیره است و استعداد قوى‏ترین اثر را دارد و به همین جهت است که مى‏بینیم نتایجى که عمل خیر در بین ارحام مى‏بخشد، شدیدتر است از نتایجى که همین خیر و احسان در اجانب دارد و همچنین اثر سویى که بدرفتارى در میان ارحام مى‏بخشد بسیار قوى‏تر است از آثار سویى که اینگونه رفتارها در بین بیگانگان دارد. اینجا است که معناى کلام امیر المؤمنین ع روشن‏تر فهمیده مى‏شود که فرمود: " هر گاه یکى از شما نسبت به فردى از ارحام خویش خشمگین شد به او نزدیک شود ..." چرا که نزدیک شدن به رحم، هم رعایت کردن حکم رحم است و هم تقویت و پشتیبانى از او است که همین دو جهت او را به یاد مى‏آورد که طرف مقابل رحم او است و تحریک مى‏کند به اینکه بیشتر حکم رحم را رعایت کند و در نتیجه بار دیگر اثرش ظاهر گشته و در طرفین رأفت و رحمت پدید آورد.همچنین تاثیر لمس رحم در فرونشاندن خشم محسوس و تجربه شده است.

رحم همچون روح حقیقتى است که در کالبد اشخاص و افراد یک دودمان نهفته است، پس به این اعتبار مى‏توان گفت رحم از متعلقات عرش است، (همان طور که عرش جامع و حافظ وحدت مختلفات است، رحم نیز جامع افراد بسیارى است که در قرابت مشترکند)، هر گاه به رحم ظلم شود و حقش سلب گشته و مورد آزار واقع گردد، به عرش خدا که وابسته بدانجا است پناهنده مى‏شود و از آن مقام مى‏خواهد تا حق را از کسى که آن را ربوده بگیرد و از کسى که آزارش کرده انتقام بکشد.

مدیر این نظام که در عالم جارى است، این نظام را به سوى اغراضى و هدفهایى شایسته سوق مى‏دهد. نه به بیهودگى و عبث، و این معنا را تا ابد مهمل نخواهد گذاشت و هر گاه جزئى و یا اجزایى از عالم و یا از نظام آن گسیخته و فاسد شد، بلا فاصله آن خرابى و فساد را اصلاح مى‏کند یا به اینکه همان را اصلاح کند و یا آنکه آن جزء را به کلى از بین ببرد و جزئى دیگر در جایش قرار دهد، و کسى که قطع رحم مى‏کند با خدا در تکوین او جنگ مى‏کند، خداى تعالى اگر راه اصلاح فراهم شد اصلاحش مى‏کند و گرنه عمرش را قطع و ناتمام مى‏سازد، و اما اینکه انسان امروز توجهى به این حقیقت نکرده، و ایمانى به آن و به امثال آن ندارد، ضرر به جایى نمى‏زند، و نظام عالم را زیر و رو نمى‏کند، و دلیل بر آن نمى‏شود که چنین حقیقتى وجود ندارد براى اینکه آن قدر دردهاى بى درمان به طرف جثمان بشریت هجوم آورده که دیگر به او نوبت نمى‏دهد درد قطع رحم را درک کند. پس بگو حس بشریت از درک این حقیقت عاجز شده، نه اینکه این حقیقت، حقیقت نباشد و بر عکس خیال باشد، نه، بلکه حس بشر فراغت پیدا نمى‏کند که درد عذاب قطع رحم را احساس کند.»[4]

#نکات_تفسیری

2- [مژده به صله‏ رحم‏ کنندگان که با ارحام صالح خویش در بهشت عدن جمع خواهند شد]

" جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ".

آیه مورد بحث به بیانى که خواندید در قبال آیه‏" یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ" قرار گرفته، و عاقبت این حق (صله رحم) را که اولوا الالباب بدان عمل نمودند بیان مى‏کند، و ایشان را نوید مى‏دهد به اینکه به زودى به صلحاى ارحام و دودمانشان- از قبیل پدران و مادران و ذریه‏ها و برادران، و خواهران، و غیر ایشان- مى‏پیوندند.

" وَ الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ ...".

این آیه حال غیر مؤمنین را به طریق مقابله بیان مى‏کند. و جمله‏" وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ" که در این آیه در وصف حال کفار آمده در مقابل اوصافى است که بعد از دو وصف وفاى بعهد اللَّه و صله براى مؤمنین ذکر شده بود، و مى‏رساند که اعمال صالح تنها عاملى است که باعث اصلاح زمین و عمارت و آبادانى آن مى‏شود، عمارتى که به سعادت نوع انسانى و رشد جامعه بشرى منتهى مى‏گردد.

" أُولئِکَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ". و" لعنت" به معناى دور کردن از رحمت و طرد از کرامت است، و ایشان از رحمت و کرامت خدا دور نمى‏شوند مگر بخاطر اینکه حق را کنار گذاشته و در باطل فرو رفته‏اند، چون سرانجام باطل جز نابودى و هلاکت چیز دیگرى نیست.

" اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ ...".

این عمل خداى تعالى بر وفق نظامى که در حق و باطل قرار داده صورت مى‏گیرد، و به طور استمرار هم صورت مى‏گیرد. آرى، سرانجام اعتقاد به حق و عمل بر طبق آن به ارتزاق از بهشت و سلامتى دائمى منتهى مى‏شود، و اعتقاد به باطل و عمل بر وفق آن به لعنت و دوزخ و عیش ناگوار مى‏انجامد.»[1]

3- [روایاتى در باره صله رحم و پیوند ارتباط با آل محمد (علیهم السلام)]

«در کافى به سند خود از عمر بن یزید روایت کرده که گفت: من از امام صادق (ع) از معناى کلام خداى عز و جل که فرموده:" وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ" سؤال کردم، فرمود: مقصود همان خویشاوندانت است‏^[2].

و نیز به سند دیگرى از او روایت کرده که گفت: خدمت امام صادق (ع) عرض کردم: چه کسانى منظور در این آیه‏اند که باید با ایشان پیوند نمود؟ فرمود: این آیه در حق خویشان آل محمد (ص) نازل شده، ولى آیه عام است و شامل قرابت خود توهم مى‏شود. آن گاه فرمود: زنهار از کسانى مباش که مى‏گویند فلان آیه فقط در فلان موضوع نازل شده‏^[3].

و خداى تعالى مودت و دوستى ذوى القرباى پیغمبرش را که خود یکى از مصادیق صله رحم است اجر و پاداش رسالت قرار داده، و فرموده:" قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏"^[4]

و در تفسیر عیاشى از عمر بن مریم روایت شده که گفت: از امام صادق (ع) از آیه‏" وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ" سؤال کردم، فرمود: یکى از معانیش صله رحم است، ولى نهایت درجه و بهترین مصادیق آن این است که با ما پیوند داشته باشى‏^[5].

و نیز در همان کتاب از محمد بن فضیل روایت کرده که گفت: من از عبد صالح (موسى بن جعفر صلوات اللَّه علیه) از معناى آیه‏" وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ" پرسش نمودم، در جواب فرمودند: مقصود رحم آل محمد (ع) است که آویزان بر عرش است، و مى‏گوید: پروردگارا! پیوند کن با آن کس که با من پیوند میکند و قطع کن با آن کس که با من قطع مى‏کند، و این آیه در تمامى ارحام جریان دارد^[6].

و در کافى به سند خود از سماعة بن مهران از ابى عبد اللَّه (ع) روایت کرده که فرمود: از جمله چیزهایى که خداى تعالى علاوه بر زکات در اموال واجب کرده مساله صله رحم است، که فرموده:" وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ‏ أَنْ یُوصَلَ"^[7].

از جابر از ابى جعفر (ع) روایت کرده که فرمود: رسول خدا (ص) فرمود: نیکى به پدر و مادر و صله‏ رحم‏، حساب را آسان مى‏سازد، آن گاه تلاوت فرمودند:" وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ"^[8].»[9]

نکات_تفسیری

4- نکته‏ها:

«وَ الَّذِینَ یَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَ یَخافُونَ سُوءَ الْحِسابِ «21 الرعد»

در روایات آمده است آنچه را که خداوند به وصل آن فرمان داده، صله‏ى رحم، یعنى حفظ پیوندهاى خانوادگى و همچنین حفظ پیوندهاى مکتبى یعنى ارتباط دائم و عمیق با رهبران آسمانى و پیروى از خط ولایت است.^[1]

با نگاهى ساده و گذرا به جهان در عصر حاضر خواهیم دید على‏رغم آنکه بهترین و بیشترین سرمایه، یعنى نفت را در زیر پاى خود دارند و بهترین نقطه وحدت و عشق بیش از یک میلیارد مسلمان، یعنى کعبه را در پیش روى، و از بهترین مکتب و منطق نیز برخوردارند، امّا بخاطر قطع ارتباط با مسأله رهبرى الهى، همچنان تحت انواع فشارهاى ابرقدرت‏ها بسر مى‏برند. از این روست که در آیه 27 سوره بقره بعد از جمله‏ «وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ» عبارت‏ «وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ» آمده است، زیرا بدیهى است که‏ قطع رحم به تنهایى سبب فساد بر روى زمین نمى‏شود، بلکه این رها کردن رهبرى الهى است که گرفتار شدن در چنگال طاغوت و گسترش و نشر فساد و تباهى را بدنبال مى‏آورد.

ارتباطاتی را که خداوند به آن امر فرموده، بسیار متنوّع و فراوان است، از جمله:

الف: ارتباط فرهنگى با دانشمندان. «فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»^[2]

ب: ارتباط اجتماعى با مردم. «اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا»^[3]

ج: ارتباط عاطفى با والدین. «وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً»^[4]

د: ارتباط مالى با نیازمندان. «مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً»^[5]

ه: ارتباط فکرى در اداره جامعه. «وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ»^[6]

و: ارتباط سیاسى با ولایت. «وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»^[7]

ز: ارتباط همه جانبه با مؤمنان. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»^[8]

ح: ارتباط معنوى با اولیاى خدا. «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ»^[9]

صله رحم‏

صله‏ى‏رحم تنها به دیدن و ملاقات کردن نیست، کمک‏هاى مالى نیز از مصادیق صله‏ى‏رحم بشمار مى‏رود. امام صادق علیه السلام فرمودند: در اموال انسان غیر از زکات، حقوق دیگرى نیز واجب است و آنگاه این آیه را تلاوت فرمودند.^[10] البتّه شاید مراد امام علیه السلام از حقوق دیگر، همان خمس باشد.

در اهمیّت صله‏رحم همین بس که خداوند آن را در کنار ذکر خود قرار داده است. «وَ اتَّقُوا اللَّهَ الَّذِی تَسائَلُونَ بِهِ وَ الْأَرْحامَ»^[11]

ارحام تنها منحصر به خانواده و بستگان نسبى نیست، بلکه جامعه بزرگ اسلامى را که در آن همه افراد امت با هم برادرند، «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»^[12] و پدرشان پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله و حضرت على علیه السلام است نیز در برمى‏گیرد. پیامبر صلى الله علیه و آله فرمودند: «انا و على ابوا هذه الامة»^[13]

امام صادق علیه السلام در آستانه رحلت از دنیا، دستور دادند تا به بستگانى که نسبت به ایشان جسارت کرده بودند هدیه‏اى بدهند. وقتى حضرت در انجام این کار مورد انتقاد قرار مى‏گیرند، آیه فوق را تلاوت مى‏فرمایند.^[14] و این‏گونه به ما یاد مى‏دهند که شرط صله‏ى‏رحم خوش‏بینى، علاقه و رابطه آنها با ما نیست.

پیام‏ها:

1- حفظ پیوندهاى مکتبى و الهى، نشانه‏ى عقل صحیح است. أُولُوا الْأَلْبابِ‏ ... الَّذِینَ یَصِلُونَ‏

2- ما باید بخاطر فرمان خدا با بستگان ارتباط برقرار کنیم، خواه دیگران به دنبال‏ارتباط با ما باشند یا نباشند. «أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ»

3- در دید و بازدیدها و صله‏ى‏رحم‏ها، مواظب گناهان و از جمله چشم چرانى‏ها باشید. یَصِلُونَ‏ ... یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ‏

4- قطع رحم، سبب سختى حساب است. یَصِلُونَ‏ ... یَخافُونَ سُوءَ الْحِساب‏»[15]

#نکات_تفسیری

5- آیه زیر، یک سلسله از حقوق اسلامی اعم از حق خدا تا بندگان و آداب معاشرت و انواع صله رحم را بیان کرده است و به این ترتیب آیه یک دستور جامع و کلى براى حسن معاشرت و صله رحم نسبت به تمام کسانى که با انسان ارتباط دارند مى‏باشد، اعم از دوستان واقعى، و همکاران، و همسفران، و مراجعان، و شاگردان، و مشاوران، و خدمتگزاران.

وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَ بِذِی الْقُرْبى‏ وَ الْیَتامى‏ وَ الْمَساکینِ وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏ وَ الْجارِ الْجُنُبِ وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَ ابْنِ السَّبیلِ وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ إِنَّ اللَّهَ لا یُحِبُّ مَنْ کانَ مُخْتالاً فَخُورا (36 النساء)

1- وَ اعْبُدُوا اللَّهَ وَ لا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً

از آنجا که آیه بیان یک رشته از حقوق اسلامى است، قبل از هر چیز اشاره به حق خداوند بر مردم کرده است..

2- وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً

حق پدر و مادر از مسائلى است که در قرآن مجید زیاد روى آن تکیه شده و کمتر موضوعى است که این قدر مورد تاکید واقع شده باشد، و در چهار مورد از قرآن، بعد از توحید قرار گرفته است‏^[1].

3- وَ بِذِی الْقُرْبى‏

گاهى به عنوان" صله‏ رحم‏"، و گاهى به عنوان" احسان و نیکى" به آنها در قرآن ذکر شده است، در واقع اسلام مى‏خواهد به این وسیله علاوه بر پیوند وسیعى که در میان تمام افراد بشر به وجود آورده، پیوندهاى محکمترى در میان واحدهاى کوچکتر و متشکلتر، بنام" فامیل" و" خانواده" و "همسایگان" و ... به وجود آورد تا در برابر مشکلات و حوادث یکدیگر را یارى دهند و از حقوق هم دفاع کنند.

4- وَ الْیَتامى‏

افراد با ایمان را توصیه به نیکى در حق آنها مى‏کند، زیرا در هر اجتماعى بر اثر حوادث گوناگون همیشه کودکان یتیمى وجود دارند که فراموش کردن آنها نه فقط وضع آنان را به خطر مى‏افکند، بلکه وضع اجتماع را نیز به خطر مى‏اندازد، چون کودکان یتیم اگر بى‏سرپرست بمانند و یا به اندازه کافى از محبت اشباع نشوند، افرادى هرزه، خطرناک و جنایتکار بار مى‏آیند، بنا بر این نیکى در حق یتیمان هم نیکى به فرد است هم نیکى به اجتماع!

5- وَ الْمَساکِینِ‏

در یک اجتماع سالم که عدالت در آن برقرار است نیز افرادى معلول و از کار افتاده و مانند آن وجود خواهند داشت که فراموش کردن آنها بر خلاف تمام اصول انسانى است، و اگر فقر و محرومیت به خاطر انحراف از اصول عدالت اجتماعى دامنگیر افراد سالم گردد نیز باید با آن به مبارزه برخاست.

6- وَ الْجارِ ذِی الْقُرْبى‏

بعضى معنى آن را همسایگانى که جنبه خویشاوندى دارند دانسته‏اند بلکه منظور همان نزدیکى مکانى است زیرا همسایگان نزدیکتر حقوق و احترام بیشترى دارند، و یا اینکه منظور همسایگانى است که از نظر مذهبى و دینى با انسان نزدیک باشند.

7- وَ الْجارِ الْجُنُبِ‏

منظور از آن دورى مکانى است زیرا طبق پاره‏اى از روایات تا چهل خانه از چهار طرف همسایه محسوب مى‏شوند^[2] .

" حق جوار" در اسلام به قدرى اهمیت دارد که در وصایاى معروف امیر مؤمنان ع مى‏خوانیم: ما زال (رسول اللَّه) یوصى بهم حتى ظننا انه سیورثهم‏

در حدیث دیگرى از پیامبر ص نقل شده که در یکى از روزها سه بار فرمود: و اللَّه لا یؤمن‏ یکى پرسید چه کسى؟! پیامبر ص فرمود: الذى لا یامن جاره بوائقه‏ ^[3]

و باز در حدیث دیگرى مى‏خوانیم که پیامبر ص فرمود: من کان یؤمن باللَّه و الیوم الآخر فلیحسن الى جاره‏^[4].

و از امام صادق ع نقل شده که فرمود: حسن الجوار یعمر الدیار و یزید فى الاعمار^[5].

8- وَ الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ‏

" صاحب بالجنب" معنایى وسیعتر از دوست و رفیق دارد و در واقع هر کسى را که به نوعى با انسان نشست و برخاست داشته باشد، در بر مى‏گیرد.

9- وَ ابْنِ السَّبِیلِ‏

ما نسبت به آنها هیچگونه آشنایى نداریم تا بتوانیم آنها را به قبیله یا فامیل یا شخصى نسبت دهیم، تنها به حکم اینکه مسافرانى هستند نیازمند، باید مورد حمایت قرار گیرند.

10- وَ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ‏

در آخرین مرحله توصیه به نیکى کردن نسبت به بردگان شده است، و در حقیقت آیه با حق خدا شروع شده و با حقوق بردگان ختم مى‏گردد، زیرا این حقوق از یکدیگر جدا نیستند.»[6]

#نکات_تفسیری

6- نکته‏ها:

الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ‏ «27 البقرة»

پیمان‏هاى الهى که در این آیه مطرح گردیده، متعدّد است، از طرفی در اسلام وفاى به عهد واجب است، حتّى نسبت به کفّار و عهدشکن، فاقد دینِ کامل معرّفى شده است. هرچند که اهل نماز باشد. رسول خدا صلى الله علیه و آله فرمودند: «لا دین لمن لا عهد له»

خداوند در این آیه فرمان داده تا با گروه‏هایى پیوند و رابطه داشته باشیم: «أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ» در روایات آن گروه‏ها چنین معرّفى شده‏اند: رهبران آسمانى، دانشمندان، خویشاوندان، مؤمنان، همسایگان و اساتید. و هرکس رابطه‏ى خود را با این افراد قطع کند، خود خسارت مى‏بیند. زیرا جلو رشد و تکاملى را که در سایه این ارتباطات مى‏توانسته داشته باشد، گرفته است.

وفاى به عهد، کمالى است که خداوند خود را به آن ستوده است؛ «وَ مَنْ أَوْفى‏ بِعَهْدِهِ مِنَ اللَّهِ» وفاى به عهد حتّى نسبت به مشرکان لازم است؛ «فَأَتِمُّوا إِلَیْهِمْ عَهْدَهُمْ إِلى‏ مُدَّتِهِمْ» همچنین در آیه 25 سوره رعد پیمان‏شکنان لعنت شده‏اند.

هرگونه تعهّدى که انسان بین خود و خدا داشته باشد، عهد الهى است. قوانین عقلى، فکرى و احکام الهى نیز مصداق عهد الهى مى‏باشند.

علّامه مجلسى قدس سره به دنبال آیه‏ى‏ «وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ» یکصد وده حدیث درباره اهمیت صله رحم، بیان نموده و آنها را مورد بحث قرار داده است. در اینجا برخى از نکات جالبى که در آنها آمده را نقل مى‏کنیم:

* با بستگان خود دیدار داشته باشید، هر چند در حدّ نوشاندن آبى باشد.

* صله‏ى رحم، عمر را زیاد و فقر را دور مى‏سازد.

* با صله‏ى رحم، رزق توسعه مى‏یابد.

* بهترین قدم‏ها، قدمى است که براى صله‏ى رحم و دیدار اقوام برداشته مى‏شود.

* در اثر صله رحم، به مقام مخصوصى در بهشت دست مى‏یابید.

* به سراغ بستگان بروید، گرچه آنها بى اعتنایى کنند.

* صله‏ى رحم کنید هر چند فامیل از نیکان نباشد.

* صله‏ى رحم کنید، گرچه با سلام کردن باشد.

* صله‏ى رحم، مرگ و حساب روز قیامت را آسان مى‏کند.

* بویى از بهشت نصیب شخص قاطع رحم نمى‏شود.

* صله‏ى رحم باعث تزکیه عمل و رشد اموال مى‏شود.

* کمک مالى به فامیل، بیست و چهار برابرِ کمک به دیگران پاداش دارد.

* صله رحم کنید، گرچه یکسال راه بروید.

امام صادق علیه السلام مى‏فرماید: «پدرم سفارش کرد، با افرادى که با فامیل خود رابطه ندارند، دوست مشو».

پیام‏ها:

1- اسلام با انزوا مخالف است. «أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ»

#نکات_تفسیری

7- اهمیت صله رحم در اسلام‏

الَّذِینَ یَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مِیثاقِهِ وَ یَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ (27 البقرة)

گرچه آیه فوق از احترام به همه پیوندهاى الهى سخن مى‏گفت، ولى بدون شک پیوند خویشاوندى یک مصداق روشن آن است.

اسلام نسبت به صله رحم و کمک و حمایت و محبت نسبت به خویشاوندان اهمیت فوق العاده‏اى قائل شده است و قطع رحم و بریدن رابطه از خویشان و بستگان را شدیدا نهى کرده است.

اهمیت صله رحم تا آنجا است که پیامبر اسلام ص مى‏فرماید: صلة الرحم تعمر الدیار و تزید فى الاعمار و ان کان اهلها غیر اخیار^[1].

در سخنان امام صادق ع مى‏خوانیم: صل رحمک و لو بشربة من ماء و افضل ما یوصل به الرحم کف الاذى عنها^[2].

زشتى و گناه قطع رحم به حدى است که امام سجاد ع به فرزند خود نصیحت مى‏کند که از مصاحبت با پنج طایفه بپرهیزد، یکى از آن پنج گروه کسانى هستند که قطع رحم کرده‏اند: " ... و ایاک و مصاحبة القاطع لرحمه فانى وجدته ملعونا فى کتاب اللَّه‏^[3].

از پیامبر اسلام ص پرسیدند: مبغوضترین عمل در پیشگاه خداوند کدام است؟ در پاسخ فرمود:" شرک به خدا". پرسیدند بعد از آن؟ فرمود:" قطع رحم"^[4].

علت اینکه اسلام نسبت به نگهدارى و حفظ پیوند خویشاوندى اینهمه پافشارى کرده این است که همیشه براى اصلاح، تقویت، پیشرفت تکامل و عظمت بخشیدن به یک اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادى یا نظامى، و چه از نظر جنبه‏هاى معنوى و اخلاقى باید از واحدهاى کوچک آن شروع کرد، با پیشرفت‏ و تقویت تمام واحدهاى کوچک، اجتماع عظیم، خود به خود اصلاح خواهد شد.

اسلام براى عظمت مسلمانان از این روش به نحو کاملترى بهره‏بردارى نموده است، دستور به اصلاح واحدهایى داده که معمولا افراد از کمک و اعانت و عظمت بخشیدن به آن روگردان نیستند. زیرا تقویت بنیه افرادى را توصیه مى‏کند که خونشان در رگ و پوست هم در گردش است، اعضاى یک خانواده‏اند، و پیداست هنگامى که اجتماعات کوچک خویشاوندى نیرومند شد، اجتماع عظیم آنها نیز عظمت مى‏یابد و از هر نظر قوى خواهد شد، شاید حدیثى که مى‏گوید:" صله‏ رحم‏ باعث آبادى شهرها مى‏گردد به همین معنى اشاره باشد".

جالب اینکه در تعبیرى که در آیه فوق خواندیم چنین بود، فاسقان آنچه را خدا دستور داده است، وصل کنند، قطع مى‏کنند.

در اینجا این سؤال پیش مى‏آید که آیا قطع کردن قبل از وصل امکان دارد؟ در پاسخ مى‏گوئیم هدف از وصل کردن، ادامه روابطى است که خداوند میان خود و بندگانش و یابندگان با یکدیگر بطور طبیعى و فطرى قرار داده است، و به تعبیر دیگر خدا دستور داده، این رابطه‏هاى فطرى و طبیعى محافظت و پاسدارى شود ولى گنهکاران آن را قطع مى‏کنند »[5]

#نکات_تفسیری

8- رسالت قرآن در معاشرت  

خطاب های قرآنی در قالب جمع، اداء شده است که مردم را به اجتماع فرا می خواند و جامعه را مسئول می شمارد، در برخورد های اجتماعی آداب و سننی را تعلیم می دهد که با کرامت انسان هماهنگ بوده و با احسن تقویم بودن بشر مناسب باشد، لذا تمام اوصاف رنج آور و جدائی زا را نکوهش کرده و تمام فضائل مهربار و وصل آور را ستوده است، و تأثیر اختلاف های نژادی و بومی و زمانی و اقلیمی و نظائر آن را فقط در محدوده ی ابزار شناسائی یکدیگر امضاء می کند نه فخر بر همدیگر و تنها مباهات را در نفی فخرفروشی، و ترک مباهات و دورکردن بزهکاری جاه طلبی، و زدودن غبار کبر و دود سیاه دیوان سالاری و سائر معاصی می داند.

ادب برخورد با دیگران را نه تنها در قلمرو برادران اسلامی لازم می شمارد و با دستور: "إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ " آئین برادری و برابری را در بین مسلمین زنده می کند، بلکه برابر با دعوت جهان شمول بودنش، اساس صفاء و صمیمت انسانی را در بین تمام جوامع بشری سودمند می شمارد، و مادامی  که شخص یا گروهی خیال خام خانمان سوز فتنه را در سر نمی پروراند، و هوس سرد ستم گری را در دل سان نمی دهد، باید با همه ی آنها با معیار قسط و عدل عمل شود و احترام متقابل را با گرامی داشت عدل و داد همه جانبه حفظ نمود، "لا یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ لَمْ یُقاتِلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یُخْرِجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُقْسِطین " و "إِنَّما یَنْهاکُمُ اللَّهُ عَنِ الَّذینَ قاتَلُوکُمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکُمْ مِنْ دِیارِکُمْ وَ ظاهَرُوا عَلی  إِخْراجِکُمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یَتَوَلَّهُمْ فَأُولئِکَ هُمُ الظَّالِمُونَ

و از آنجا که انسان با "احسن تقویم" خلق شد و شایسته ی پرورش موجودی این چنین همانا برخوردی احسن است. لذا فرمود: " وَ قُلْ لِعِبادی یَقُولُوا الَّتی  هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُم  و "وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً ، و منظور از گفتن یا گفتار، خصوص برخورد لفظی نیست بلکه مطلق رفتار و معاشرت می باشد. گر چه دفع هرگونه حمله به مرز اسلامی و دور کردن هر قسم دشمنی و سرکوب هر نوع تهاجم دشمن بیگانه لازم است، لیکن اگر در داخله حوزه ی اسلام اختلاف و دشمنی راه یافت نباید برادر مسلمان را که بظاهر دشمن شمرده شد از پا در آورد و او را از بین برد، بلکه لازم است دشمنی با وی را دفع کرد نه، دشمن را، دفع دشمن دشوار نیست، از بین بردن دشمنی و روی کار آوردن مجدّد دوستی، هنر فرزانگان صالح است، "وَ لا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتی  هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذی بَیْنَکَ وَ بَیْنَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمیمٌ.

بنابراین منطقه ی اسلامی همانند محدوده ی خانواده است که در مدار مهر و محور محبت می گردد که همواره صلای، "وَ عاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ" طنین افکن بوده، و جدائی و وصل آنها در گرو احسان و لطف خواهد بود، "فاِمْساکٌ بِمَعْرُوفٍ اَوْ تسریحٌ باِحسانٍ"، و گرامیداشت بزرگ سالان به دستور "إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ الْکِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ کِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً کَریماً " هماره اجراء می شود، چه این که نوار مهر بزرگ سالان همواره بر دور زندگی خردسالان می گردد و آنها را مشمول عاطفه عاقلانه قرار می دهد.

ادب معاشرت حقوقی درجامعه ی انسانی از نظر قرآن کریم بر اساس قسط متساوی و عدل متقابل است، لذا در عین امر به داد، از تحمّل بی داد نهی می نماید، و در متن نهی از ظلم نهی از پذیرش ظلم مطرح است و اهمیّت به این مطلب از متون آیات قرآن کریم استنباط می شود، زیرا برخی از آیات، پیام همه ی پیامبران را قیام به قسط و عدل می داند.

قرآن کریم تفاوت استعدادها را زمینه ی آزمون و وسیله توزیع عادلانه کارهای اجتماعی و تسخیر متقابل افراد جامعه می داند، و هر گونه تحقیر و هتک حیثیت یا بهره وری رایگان و انتفاع یک جانبه را مطرود می شمارد. و آیه ی: "یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا یَسْخَرْ قَوْمٌ مِنْ قَوْمٍ عَسی  أَنْ یَکُونُوا خَیْراً مِنْهُمْ وَ لا نِساءٌ مِنْ نِساءٍ عَسی  أَنْ یَکُنَّ خَیْراً مِنْهُنَّ "جلو هر گونه تحقیر و فخر فروشی را گرفته، و حفظ احترام متقابل را بر همگان لازم می داند تا معاشرت جامعه را در پرتو تأمین کرامت، زمینه ی پیدایش مدینه ی فاضله را فراهم نماید.

حسن معاشرت هر شهروند در مدینه ی فاضله برابر مسئولیت اوست، لذا وظیفه ی مسئولان مهم جامعه در این باره بیش از دیگران می باشد، چه اینکه به موسی کلیم و هارون علیهما السلام دستور رسید که با گفتار نرم تبلیغ دین را آغاز کنید: "فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشَی" گر چه سرانجام فرعون با سوء اختیار خود به کام دریا فرو رفت و پیروان متعصّب او نیز به همراهش غرق شدند:" فَغَشِیَهُمْ مِنَ الْیَمِّ ما غَشِیَهُم"  و همچنین به پیامبر اکرم ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ فرمان مهربانی و تواضع در برخورد و نرمش در رفتار داده شد: "فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک " و جریان مشورت که ضمن گرامی داشتن آراء دیگران وسیله ی خوبی برای وحدت جامعه و جذب نیروی کارآمد و ایجاد هماهنگی بین صاحب نظران و پختگی تصمیم نهائی است، در همین راستا می باشد که نبی اکرم ـ صلّی اللّه علیه و آله ـ به آن مأمور شد، چه اینکه سیره ی آن حضرت بنابر توصیه ی خدای سبحان بال گشودن و فروتنی نسبت به مؤمنان بوده است: " وَ اخْفِضْ جَناحَکَ لِمَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْمُؤْمِنینَ " گر چه موضع گیری قاطعانه ی آن حضرت در برابر طاغیان و اعلام انزجار آن رهبر الهی از تبهکاران سنّت فراموش نشدنی اسلام است: "فَإِنْ عَصَوْکَ فَقُلْ إِنِّی بَری ءٌ مِمَّا تَعْمَلُونَ"

بال گشودن در قرآن کریم گاهی همراه با اظهار کوچکی و فرمانبرداری است، مانند آنچه فرزند در ساحت پدر یا مادر بزرگوارش انجام می دهد: " وَ اخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ " و گاهی نشان رأفت و ترحم و کوچک نوازی است، مانند آنچه که رهبر الهی به آن مأمور شده است.

از رسالت های اساسی قرآن در بهبود ادب معاشرت همانا بنیانگذاری جامعه ی برین و متمدن راستین بوده و دستور حسن ظن به چنین اجتماعی صادر کردن است، گر چه در جامعه ی تباه وظیفه ی اوّلی خوش گمانی نیست، لیکن در جامعه ی صالح دستور نخست گمان خوب نسبت به دیگران داشتن است: "اجْتَنِبُوا کَثیراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ"»[1]

#آقا

1- «اِنَّ خِصالَ المَکارِمِ بَعضُها مُقَیَّدٌ بِبَعضٍ یَقسِمُهَا اللّهُ حَیثُ یَشاءُ« ... وَ اَداءُ الاَمانَةِ وَ صِلَةُ الرَّحِمِ وَ التَّوَدُّدُ اِلَى الجارِ وَ الصّاحِبِ وَ قِرَى الضَّیفِ وَ رَأسُهُنَّ الحَیاءُ»[1]

وَ صِلَةُ الرَّحِم

صله‌ی رحم هم یکی از وسایل ارتباط اجتماعی و شبکه‌ی پیوند اجتماعی است. اگر چنانچه خویشاوندان با همدیگر ارتباط داشته باشند، طبعاً آنهایی که اهل نیکی و نیک‌رفتاری و نیک‌گفتاری هستند، چیزهای خوبی را به همدیگر میتوانند منتقل کنند.

وَ التَّوَدُّدُ اِلَى الجارِ وَ الصّاحِب

با همسایه، با «صاحب» -یعنی آن که در سفرمان، در محلّ کارمان، در رفت‌و‌آمدهای روزانه‌مان با ما همراه است- تودّد کنیم، مهربانی کنیم، ابراز مودّت بکنیم؛ این خیلی مهم است. فرض بفرمایید کسی که با شما همراه است، راننده‌ِی شما است یا محافظ شما است یا دوست شما است که همراه شما است؛ با او باید تودّد کرد، باید ابراز محبّت کرد.

وَ قِرَى الضَّیف

یکی هم پذیرایی از مهمان است؛ مهمانداری و مهمان‌پذیری است که این از خصوصیّاتی است که در اسلام هست که مهمان را معتبر و محترم بشمرند.»[2]

#نکات_تفسیری

2- «شاید یکی از بزرگترین پاداشهای الهی این باشد که خدا همه ما را موفّق کند تا بتوانیم وسیله رحمت الهی را تا ماه رمضان آینده برای خودمان باقی بداریم. رحمت الهی در ماه رمضان، ناشی از حسناتی است که شما در این ماه مبارک توفیق آن را پیدا میکنید. در ماه رمضان، توجّه به خدا و احسان به مستمندان و صله رحم و توجّه به ضعفا و پاکدامنی و پارسایی هست؛ آشتی با کسانی که از آنها دوری گزیده‌اید، هست؛ انصاف با کسانی که با آنها دشمنی داشته‌اید، هست. ماه رقّت و توجّه و توسّل است؛ دلها نرم و جانها با نور فضل و رحمت الهی نورانی میشود و انسان نسبت به انجام این حسنات توفیق پیدا میکند. این را تا سال آینده ادامه دهید؛ درس ماه رمضان را برای دوره سال فرا گیریم. این میشود یکی از بزرگترین پاداشهای خداوند، که چنین توفیقی را به ما بدهد. رضا و رحمت و قبول و عفو و عافیت را از خدای متعال طلب کنیم. این در حقیقت عید واقعی خواهد شد.»[1]

3- «درباره‌ی شما مردم عزیز ممسنی یک نکته‌ی ممتاز دیگری هم وجود دارد که ناشی از همان بافت عشیره‌ای این منطقه است. اگر انسان با چشم باز و با نگاه عمیق به پدیده‌های اجتماعی نگاه کند، نقاط قوّت بسیاری را در این پدیده‌ها و حوادث اجتماعی مشاهده میکند. یکی همین مسئله‌ی بافت عشیره‌ای است. عشیره و قبیله و قوم، مظهر پیوندهای فامیلی و خونی میان افراد است؛ این در اسلام تأیید شده. در اسلام ارتباط فامیلی و ارتباط با خویشاوندان و بستگان نَسَبی یک رویّه‌ی پسندیده‌ است و این که صله‌ی رحم - که یکی از واجبات است و قطع رحم از محرمات است - مورد تأکید است، با توجه به همین است. این پیوند فامیلی و خانوادگی در بافتهای عشیره‌ای، یکی از نقاط قوّت مجموعه‌های عشایری است.

البته در همین‌جا من این را هم اضافه کنم که جنبه‌ی مثبت این پیوند خانوادگی و فامیلی، همین عنصر دارای ارزشی است که عرض شد؛ اما جنبه‌ی منفی آن را - یعنی تعصباتی که موجب درگیری بین عشایر و قبائل می‌شود - باید نفی کرد؛ این از نظر اسلام مورد قبول نیست. پیوند و ارتباط و التیام خانوادگی و عشایری بسیار خوب است؛ اما نفیِ دیگران نباید کرد. برادری در اسلام، در میان همه‌ی مؤمنان گسترده است.

«انّکم من ادم و ادم من تراب»؛ پیامبر بزرگوار ما به آنهایی که میخواستند به نسبتهای قبیله‌ای خودشان با چشم تعصب نگاه کنند و دیگران را نفی بکنند، با این زبان جواب داد. یعنی پیوند درون عشیره‌ای و قبیله‌ای بسیار خوب و بسیار امر پسندیده‌ای است؛ ارتباط و اتصال خانوادگی و فامیلی و رحِم، یک نقطه‌ی مثبت است؛ اما نباید این را وسیله‌ای برای نفی کسانی که خارج از محدوده‌ی این خانواده و عشیره هستند، قرار داد. به شما عرض میکنم: این ارزش ارتباطات فامیلی و خانوادگی در محیطهای عشایری را پاسداری کنید و حفظ کنید - که بسیار باارزش است - اما عشایر گوناگون، یکدیگر را نفی نکنند؛ همه با هم برادریم: «انّکم من ادم و ادم من تراب»؛ پیغمبر فرمود: همه‌ی شماها فرزند آدمید، آدم هم از خاک است. «پس ای بنده افتادگی کن چو خاک». ببینید این آموزش اسلامی به ما - در همه‌ی سطوح - چقدر عمیق است!»[2]

پیام قبلی هشتگ اشتباه خورده و مربوط به سخنان آقا است.

#امام

5- «عطیّه براى ارحام مستحب است، ارحامى که خداى متعال مؤکداً به صله ایشان امر فرموده و از قطع ایشان نهى کرده است، که از مولاى ما امام باقر علیه السلام است که فرموده: «در کتاب على علیه السلام است که صاحب سه خصلت ابداً نمى‏میرد تا وبال و نتیجه بد آن‏ها را ببیند: ظلم و قطع رحم و قسم دروغ که با آن با خدا مبارزه مى‏کند. همانا ثواب صله‏ رحم‏ از ثواب همه طاعت‏ها زودتر به صاحبش مى‏رسد؛ یک قبیله با اینکه فاسقند صله‏ رحم‏ مى‏کنند و این باعث زیادى اموال و جمعیتشان مى‏شود، قسم دروغ و قطع رحم خانه‏ها را از اهلش خالى مى‏کند و خویشاوندى را انتقال مى‏دهد و انتقال خویشاوندى موجب قطع نسل است». و صله‏ رحم‏ نسبت به پدر و مادر اولى است، چون که خداوند به نیکى به آن دو امر کرده است، از امام صادق علیه السلام روایت است که «مردى پیش پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم آمد و از حضرت درخواست توصیه نمود، حضرت فرمود: اصلًا به خدا شرک مورز، اگر چه سوزانده شوى و عذاب گردى مگر آن‏که قلبت به ایمان ثابت باشد و پدر و مادرت را اطاعت کن و به آنان نیکى نما، زنده باشند یا مرده و اگر پدر و مادرت به تو امر کردند که از اهل و مالت دست بکشى این کار را انجام بده، چون که این از ایمان است». و مادر از همه اولى است، زیرا که در نیکى و صله به مادر بیش از پدر تأکید شده است، که از امام صادق علیه السلام روایت است: «مردى پیش پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم آمد و عرض کرد یا رسول اللَّه به چه کسى نیکى کنم؟ فرمود: مادرت. گفت بعد چه کسى؟ فرمود: مادرت. گفت بعد چه کسى؟ فرمود: مادرت. گفت سپس چه کسى؟ فرمود: پدرت». و روایت به این مضامین زیاد است که به مظانش مراجعه شود.»[1]

#شعر

1- شعری درباره ی اهمیت پیوند خویشاوندی و عاقبت ترک آن

«رو به پرسیدن ، بر خویشان خویش                تا که گردد مدّت عمر تو بیش

هر که گرداند زخویشاوند ، رو                      بی گمان نقصان پذیرد عمرِاو

هر که او ترکِ اقارب می کند                        جسم خود قُوتِ عَقارب می کند

گرچه خویشانِ تو باشند از بَدان                    بدتر از قطعِ رَحِم چیزی مدان

هر که او از خویشِ خود بیگانه شد               نامش از رویِ بدی افسانه شد»[1]

2- شعری درباره ی دوستی و خدمت به یکدیگر

«خوش آن گروه که مست بیان یکدگرند      زجوش فکر می ، ارغوان یکدگرند

  نمی زنند به سنگ شکست ، گوهرِ هم        پی رواج متاعِ دکان یکدگرند

  زنند بر سر هم گل زمصرع رنگین               زفکر تازه گل بوستان یکدگرند

چه احتیاج به گلزار، غنچه چینان را             که از گشاد جبین ، گلستان یکدگرند»[2]

3- شعری درباره ی اینکه از دوست بد باید گریخت و به دوست خوب پیوست    

«خلوت از اغیار باید نه ز یار                     پوستین بهر دی آمد نه بهار

عقل با عقل دگر دو تا شود                       نور افزون گشت و ره پیدا شود

نفس با نفس دگر خندان شود                   ظلّمت افزون گشت ره پنهان شود

یار چشم تست ای مرد شکار                     از خس و خاشاک او را پاک دار

هین بجاروب زبان گردی مکن                 چشم را از خس ره آوردی مکن

خلوت از اغیار باید، نه ز یار                     پوستین دی بهرِ دی آمد نه بهار»[3]

4- شعری در ضرورت دوستی

«چو یاران نبی در سفره توحید بنشینیم        صفای هم، گل هم، باغ هم، گلزار هم باشیم

الهی دشمنان دادند دست دوستی با هم       چرا ما دوستان پیوسته در پیکار هم باشیم»

5- شعری درباره ی فواید خوشخوئی

«من ندیدم در جهانِ جست و جو      هیچ اهلیت بهْ از خویِ نکو

مِهر محکم شود زِخوش خویی         دوستی کم کند تُرش رویی

خُلق خوش خَلق را شکار کند         صفتی بیش از این چه کار کند»[4]

6-« شکر به جا آر که مهمان تو      روزی خود می خورد از خوان تو »[5]

#تمثیل

تمثیلی درباره اتحاد و یکپارچگی که با سردی روابط از بین می رود مانند برگ درختان که با باد و هوای سرد از هم جدا شده و متفرق می شوند : «هراسان، برخاستم! پدر، بر سجاده خویش بود،به لطافت گفت: بخواب! چیزى نیست، صداى خِش خِشِ برگهاست!و خوابیدم، اما خوابم نبرد، شنیدم که پدر با خود مى گفت: بیچاره برگها! روزى که با درخت بودند، و با هم، سبز بودند، و در حیات، و در رشد،و طوفان، نمى توانست ایشان را بگوید: بالاى چشمهاتان ابروست!اما، اکنون، کمترین بادها، بر آنان، حکومت مى راند!و من، از این سخن، به یاد سخن واعظ شهر افتادم، که شبى ما را مى گفت: تا با خدایید، با هم خواهید بود، و با حیات، و با نشاط، و هیچ قدرت بالایى، نتواند، که بر شما حکومت راند!اما اگر از فطرت خویش فاصله جوئید، و رنگ خویش را ببازید، مى افتید، و مى خشکید، و از آن پس، کمترین ها، و ناچیزها، بر شما حکومت مى دارند!  ... و در این میان، پدرم برخاست، و پنجره را بست! او را گفتم: خوب شد! از صداىِ خش خشِ برگها که بگذریم، هواى سرد نیز به داخل نخواهد شد! و او گفت: همین هواى سرد، و همین سردى ها، آنها را از خود بى خود ساخت، و از درخت جدا، و از همدیگر نیز هم!

 مى شوند از سرد مهرى دوستان از هم جدا       برگها را مى کند باد خزان از هم جدا»[1]

#داستان

8- «قحطى بود که اهل مکه بدان مبتلا شدند، چون بعد از آنکه بر کفر خود و بر آزار رسول خدا (ص) و مؤمنین اصرار ورزیدند، رسول خدا (ص) نفرینشان کرد و عرضه داشت: بار الها آنها را به قحطیى نظیر قحطى زمان یوسف گرفتارشان فرما. بدنبال این نفرین دیگر زمین گیاه نرویانید، و قریش به قحطى شدیدى دچار شدند، به طورى که افراد از شدت گرسنگى گویى دودى جلو چشمشان را گرفته و آسمان را پر از دود مى‏دیدند. و براى سد جوع مردار و استخوان مى‏خوردند، تا آنکه نزد رسول خدا (ص) رفته، عرضه داشتند: اى محمد! تو آمده‏اى تا بشر را به صله‏ رحم‏ دعوت کنى، اینک قوم تو و ارحامت دارند مى‏میرند، و آن گاه وعده دادند که اگر این گرانى و قحطى برطرف شود به وى ایمان خواهند آورد. پس رسول خدا (ص) دعا کرد و از خدا خواست تا نعمت را بر آنان فراخ و فراوان کند، و خدا هم دعایش را مستجاب نمود. اما مردم دوباره به کفر قبلیشان برگشته، عهد خود بشکستند.»^[1]

#نظر_شخصی

وَ قَالَ ص«‏ حَقُ‏ عَلِیٍ‏ عَلَى‏ النَّاسِ‏ کَحَقِ‏ الْوَالِدِ عَلَى‏ وُلْدِهِ‏.»[1]

1- همان طور که بر تمام فرزندان لازم است حقوق پدران خود را رعایت کنند، بر امّت آنها نیز لازم، بلکه واجب است که حقّ امیرالمؤمنین علیه السلام ، بلکه ائمه اطهار علیهم السلام را رعایت نمایند. در حدیثی آمده است در ماه رمضانی که حضرت علی علیه السلام ضربت خورد، امام حسن علیه السلام به فرموده پدر بزرگوارش به مسجد رفت و به حمد و ثنای خداوند و ذکر و یاد رسول خدا صلی الله علیه و آله پرداخت. پس از بیانات گهربار حضرت، مردم دور ایشان جمع شدند و از ایشان راهنمایی خواستند. حضرت فرمود: پاسخ با پدر بزرگوارم امیرالمؤمنین است.

فقال امیرالمؤمنین علیه السلام «انّی کنت مع النّبی صلی الله علیه و آله فی صلاة صلاّها فضرب بیده الیمنی الی یدی الیمنی فاجتدبها فضّمها الی صدره ضمّا شدیدا، ثمّ قال لی: «یا علی!» قلت: «لبّیک یا رسول اللّه !»، قال: أنا و أنت أبوا هذه الاُمّة، فلعن اللّه من عقّنا»، قل: «آمین!» قلت: آمین!»[2]

پذیرش ولایت اهل بیت علیهم السلام و محبّت نسبت به آنان، نه تنها فایده دنیوی دارد، به اعتبار اینکه پدرِ روحانی همه انسانهاست؛ بلکه سبب رهایی از آتش جهنّم است. در روایت است که : قال جبرئیل للنبی صلی الله علیه و آله: «و الذی بعثک بالحق نبیا لو انّ أهل الأرض یحبّون علیا کما تحبّه أهل السّماء ما خلق اللّه النّار.»[3]

2- مراد از پدر، کسی است که علوم دینی را به انسان یاد داده است؛ چون او به عنوان معلّم سبب هدایت ما گردیده، و کسانی که انسانها را به واسطه تعلیم و تربیت از ضلالت و گمراهی نجات می دهند، علما و بزرگان دینی ما هستند که شبانه روز با آموزش و تألیف کتاب، بشر را از گرداب گمراهی به راه راست و طریق صحیح هدایت می فرمایند و با معارف الهی و علوم همیشه جاوید اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام آشنا می نمایند؛ مورد احترام هستند. اگر پدر، سبب حیات دنیوی است، یقینا معلّمان بزرگوار، سبب در حیات معنوی ما هستند. پس بر همه ماست که نسبت به آنها نیکی کنیم و اگر مورد عاق آنها قرار گیریم، یقینا از اهل عقوق شمرده می شویم که از گناهکاران محسوب شده اند.

در اینجا ذکر این نکته ضروری است که فقها و علما و بزرگان تشیع در طول تاریخ با وجود تحمّل سختی ها و زندانها و مصائب زیاد، لحظه ای از تلاش و فعّالیت در ترویج مکتب امامت و ولایت، عقب نشینی نکرده اند و پی در پی به فعالیت های نورانی خود ادامه داده اند، و اگر امروز مکتب تشیع در دنیا نورافشانی می کند، در اثر توجّهات ائمه اطهار علیهم السلام و زحمات فقهای نام آور شیعه است و تاریخ پر فراز و نشیب آنها، گواه بر این مدّعاست و تألیفات گهربار آن بزرگواران که مثل نور در دنیا می درخشد و سبب هدایت میلیونها انسان است، شاهدی قوی بر این گفتار است که ذکر آنها بحث جداگانه ای می طلبد.

3- مراد از پدر و مادر، همین پدر و مادر ظاهری و دنیایی است که احترام آنها بر همه ما لازم است و آزار آنها از محرّمات شمرده شده و درقرآن و روایات معصومان علیهم السلام ، اشارات بسیاری به این موضوع شده که آن را در مطالب گذشته به طور مفصّل نقل کردیم.

عاق والدین مکتبی

احترام به پدر و مادر صفات انبیاست. منتها پدر و مادر: یک پدر و مادر طبیعی داریم، آنهایی که توی خانه‌اند، یک پدر و مادر داریم که مکتبی‌اند، 

(أَنَا وَ عَلِیٌّ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ) پیغمبر هم پدر ماست. امیرالمؤمنین هم پدر ماست. 

(حَقُّ عَلِیٍّ عَلَى الْأُمَّةِ کَحَقِّ الْوَالِدِ عَلَى الْوَلَدِ) یعنی حقی که علی بن ابیطالب بر مردم دارد انگار حقیست که، مثل حقی است که پدر، حقی که بابا بر فرزند دارد.

#متفرقه

عدّه ای خدمت امام باقر علیه السّلام آمدند و گفتند: در دورانی که حکومت در دست شما نیست و یا در دوران غیبت، چه کنیم که قضیّه زنده بماند؟ فرمود: " تَزاوَروا فی بیوتکم فان ذلک حیاة لامرنا رَحمَ الله عبداً اَحیا  اَمرَنا"[1]

در زیارت و دید و بازدیدهایی که مؤمنین از یکدیگر دارند یک چیزی در حال اتّفاق افتادن است که ما ممکن است آن را نبینیم و آن احیاء امر و احیاء آن روح اصیل دینی است که نسل به نسل به دست ما رسیده است. گاهی در این زیارت هایی که از یکدیگر می کنیم مانند این است که ناخود آگاه در فضایی تنفّس می کنیم که صحابه پیامبر (ص) تنفّس می کردند و این فقط باکتاب حاصل نمی شود0با کتاب هم می توان به چیزهایی دست یافت اما این ملاقات چهره به چهره و پیامهایی که روح ها به یکدیگر می دهند و می گیرند از یک انتقال علمی بالاتر است زیرا روح ها با هم در ارتباطند و بر هم تأثیر متقابل می گذارند. ( این ها در عین این که بسیار ارزشمند است مقدّمه ای برای بحث اصلی ما " زیارت" است) روح حالتی دارد که تأثیر و تأثّر می پذیرد. یعنی وقتی که شما کنار من نشسته اید روح من ناخود آگاه ( در حالی که من هم متوجّه نیستم) بر روح شما اثر می گذارد و از روح شما اثر می گیرد. همنشینی مؤثّر است. من امروز به زیارت شما آمده ام و روحم متأثّر از زیارت شما می شود. به این دلیل است که می گویند به زیارت یکدیگر بروید به زیارت مؤمنین بروید، سر سفره فلانی ننشینید، در مجلسی که فلان کس است نروید. مثلاً با یک حال خوبی در یک مجلسی نشسته ایم. بعد از مدّتی می بینیم مکدّر شده ایم از خودمان می پرسیم: چرا حال اوّلیه را نداریم، چرا دلمان گرفته است؟( چیزی منتقل شده که ما با چشم عادّی نمی توانیم ببینیم) در عالم مادّی نیز همه چیزی را نمی توان به چشم دید. به عنوان مثال می بینیم شخصی که در محیطی نشسته یک مرتبه حالِ تهوّع پیدا می کند و حالش بد می شود. بدون این که چیزی خورده باشد. آنچه به چشم می آید باعث مسمومیّت او نشده است، بعد مشخّص می شود که هوایی که تنفّس می کند آلوده بوده، مادّه ای سمّی در هوا بوده که به چشم نیامده ولی او در تنفّس گرفته است. در عالم روح، قضیّه از این خیلی لطیف تر است. ارواح با هم تبادل دارند و این تبادل بین روح ها حتی از حضور فیزیکی جسم هاشان ( قالب هاشان) که کنار هم قرار می گیرند خصوصا از دو کانال چشم و گوش که مجرای تغذیه روح است، اثر می پذیرد.»[2]