نور در حرم نور

وَ أَیُّوبَ إِذْ نَادَى‏ رَبَّهُ أَنىّ‏ مَسَّنىِ‏ الضُّرُّ وَ أَنتَ أَرْحَمُ الرَّاحمِینَ(83)

فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَکَشَفْنَا مَا بِهِ مِن ضُرٍّ  وَ ءَاتَیْنَاهُ أَهْلَهُ وَ مِثْلَهُم مَّعَهُمْ رَحمَةً مِّنْ عِندِنَا وَ ذِکْرَى‏ لِلْعَابِدِینَ(84)

روایت، میزان الحکمه به نقل از کنزالعمال، رسولُ اللّهِ صلى الله علیه و آله :کانَ أیُّوبُ أحلَمَ النّاسِ ، و أصبَرَ النّاسِ ، و أکظَمَ النّاسِ لِغَیظٍ .

روایت، تفسیر قمی، بعد از شکر در نعمت ها مرحله ی بعد شکر در بلا و ابتلاست

بت شکنی اصلی ابراهیم، شکستن بت های شکل گرفته در ذهن مردم بود:

روایت، بت پرستی فقط خدا دانستن بت  و سجده کردن برای او نیست:

حتی اگر با براهین روشن برای خود اینان روشن کنی که در اشتباهند، فکر غلطشان را دور نمی اندازند، تو را دور می اندازند. ایشان خودشان متوجه شدند که در اشتباه اند اما رفتارشان را ترک نکردند

وَ دَاوُدَ وَ سُلَیْمَانَ إِذْ یحَْکُمَانِ فىِ الحَْرْثِ إِذْ نَفَشَتْ فِیهِ غَنَمُ الْقَوْمِ وَ کُنَّا لحُِکْمِهِمْ شَاهِدِینَ(78)

وَ عَلَّمْنَهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَّکُمْ لِتُحْصِنَکُم مِّن بَأْسِکُمْ  فَهَلْ أَنتُمْ شَکِرُونَ(80)

سپاس حضرت ایوب سراسر آسمان‌ها را فرا گرفته بود و این حرف خیلی سنگین است که همه ملائکه حرفش را می‌زنند، یعنی تمام ملائکه به لحاظ ارتباطی با وجود ایوب ارتباط برقرار می‌کردند و از او بهره‌مند می‌شدند. این بحث معرفتی مهمی است. یعنی گفتگوی ملائکه از یک شخص گفتگوی مثل ما نیست که یک چیزی در موردش بگویند. گفتگو یعنی تعلق و ارتباط، یعنی ملائکه متعلق به وجود ایوب شدند و از او بهره‌مند می‌شدند. با نام او رشد می‌کردند و تبرک می‌جستند. اولیای الهی هم مراتب دارند. ملائکه از جهت ذاتی مقام ثابت دارند ولی در ارتباط با انسان‌های کامل به کمال می‌رسند. وقتی شیطان اینها را شنید، حسادت کرد و نقشه ریخت. به خدای سبحان عرض کرد که اینکه خیلی مهم نیست که این همه به او دادی و شاکر است. شاکر نباشد چه کند؟ این شکر موقعی مهم است که وقت نداری باشد و شاکر باشد. ابلیس می‌گوید: من تضمین می‌دهم اگر من را بر اموالش مسلط کنی، می‌بینی که شاکر نیست. آیا شیطان بر اموال و اولاد و جان‌های انسان‌ها می‌تواند مسلط باشد یا نه؟ این اصلاً امکان پذیر نیست که خود شیطان مسلط باشد. اما شیطان می‌تواند با وسوسه و رابطه‌هایی که دارد، کاری کند که از طریق انسان‌های دیگر و تدبیرهای دیگران، یا نظام طبیعی عالم که اراده الهی باشد، کاری کند که به دیگری فشار بیاید. و الا با دشمنی که شیطان با انسان دارد، دلش می‌خواهد همه انسان‌ها از بین بروند.

گاهی مانند جریان خضر و موسی که خضر رفت کشتی را سوراخ کرد و فرزند را کشت، میزان طبیعی و تکوین عالم است که گاهی این بیانش می‌شود، این سلسله در طول هم قرار می‌گیرند. خدای سبحان گفت: عیب ندارد و اموالش را در اختیار تو قرار دادم. اموال ایوب شعوب مختلفی داشت. از یک طرف چهارپایان و کشاورزی و خدم و حشمی که داشت، روزی آنها به او داده شده بود. در جایی ساکن بودند. او آمد از قسمتی شروع کرد و اینها را با یک باد سوزانی که آمد، قسمتی از چهارپایان از بین رفتند. آمد به عنوان یکی از کارگزاران ایوب، نه به عنوان شیطان، فجیع مسأله را توزیع کرد که نبودی ببینی خدای تو، این باد را مسلط کرد و آورد و اموال تو از بین رفت. «فقال یا أیوب قال لبیک قال هل تدری ما الذی صنع‏ ربک‏ الذی‏ اخترته و عبدته بإبلک و رعائها» می‌دانی خدای تو که تو او را به عنوان رب انتخاب کردی، با اموال تو و با کسانی که شتربانان تو بودند، چه کرد؟ ایوب گفت: «قال أیوب أیهاً إنها ماله» اگر خدای من است برای خودش بوده است. «أعارنیه و هو أولى به» برای خودش است، هر تصرفی می‌خواهد بکند. «إذا شاء ترکه» اگر بخواهد می‌گذارد و اگر بخواهد می‌گیرد. «و إن شاء نزعه» من کاره‌ای نیستم. تصور کنید ثروتمندی اموال زیاد دارد و یکباره می‌گویند: قسمت بزرگی از اموالت از بین رفت، آن هم به فجیع‌ترین وضعی که قابل پیش‌بینی نباشد. فقط مسأله از بین رفتن سرمایه نیست، شیطان گفت: خدای تو با تو چنین کاری کرد! جلوی مردم اینطور گفت. که کسی که یکباره مورد فشار قرار می‌گیرد و از این طرف و آن طرف برایش می‌آید، اگر یک آدم الهی باشد، در ذهن یکسری شکل می‌گیرد، این چه کار کرده خدا با او بد شده است. یا خدا ولش کرده است، یا نکند خدایش راست نیست. یک حمله اعتقادی است که با آن حمله اعتقادی می‌خواست ایوب را به زمین بزند و اطرافیان را بدبین کند. «و قدیما ما وطنت نفسی و مالی على الفناء» من از ابتدا تمام مالم را آماده از بین رفتن کرده بودم. چون برای من نبود که اختیار نگه داشتن آن را داشته باشم. باقی اوست و اختیار دست اوست.

«فقال إبلیس فإن‏ ربک‏ أرسل‏ علیها نارا من السماء فاحترقت کلها» خدای تو ناری را از آسمان فرستاد و همه را آتش زد. «فترک الناس مبهوتین» مردم چند دسته شدند، یک عده باور کردند خدای ایوب با ایوب لج کرده و مالش را از بین می‌برد. یک عده به اصل خدا شک کردند که این چیزی که می‌گفت: خداست پس معلوم می‌شود خدا نبود. یک عده می‌گفتند: معلوم است خدای او ضعیف است که نتوانست در برابر این حمله مقاومت کند. «وقوفا علیها یتعجبون منها منهم من یقول ما کان أیوب یعبد شیئا و ما کان إلا فی غرور و منهم من یقول لو کان إله أیوب یقدر على أن یصنع شیئا لمنع ولیه و منهم من یقول بل هو الذی فعل ما فعل» خود خدا این کار را کرد و ایوب را شماتت کردند. «یشمت به عدوه و یفجع به صدیقه قال أیوب الحمد لله حین أعطانی» ایوب گفت: من سپاس می‌گویم خدایی که وقتی به من مالی داد «و حین نزع منی» و وقتی از من گرفت، «عریانا خرجت من بطن أمی» من وقتی از شکم مادرم زاده شدم هیچی نداشتم، «و عریانا أعود فی التراب» همانطور هم برمی‌گردم «و عریانا أحشر إلى الله تعالى» عریان محشور می‌شوم. «لیس ینبغی لک أن تفرح حین أعارک الله» نه وقتی که خدا این همه اموال به من داد باعث شد غافل شوم، «و تجزع حین قبض عاریته» آن زمان هم که دارد از من می‌گیرد، عاریه است و دلبستگی ندارد. «الله أولى بک و بما أعطاک» خدا به آنچه می‌دهد و از تو می‌گیرد اولی است.

«و لو علم الله فیک أیها العبد خیراً» حضرت به این ابلیس در لباس چوپان می‌گوید: اگر خدا به تو خیری می‌دید، «لقبل روحک مع تلک الأرواح» تو هم با آنها می‌برد. معلوم می‌شود تو را نپسندید که ماندی. اگر تو می‌رفتی «فآجرنی فیک و صرت شهیدا» خدا به من اجر بالاتری می‌داد بخاطر اینکه تو هم شهید شده باشی. «و لکنه علم منک شرا» خدا می‌دانست تو شر هستی. «فأخرک الله و خلصک من البلاء» خدا تو را تأخیر انداخته تا بلکه برگردی، «کما یخلص الزؤان من القمح الخالص فرجع إبلیس لعنه الله» ابلیس نزد اصحابش برگشت و شکست خورد. ابلیس فراخوان داد و سرکرده‌ها و متخصصین جنگ روانی را جمع می‌کند. متخصص‌های مختلف را در همین جریان سه بار جمع می‌کند و خودش قابلیت قوی دارد و حرف‌های متخصصین را نقد می‌کند. بعد یک حرف قوی را شدنی می‌داند. شیطان یک کار تخصصی در مقابله با انسان می‌کند. ما خیلی راحت هستیم، او با یک کار تخصصی و جدی است، منتهی خدای سبحان کاری کرده که با ملائکة الرب که کمک ما هستند، اگر قصد مقابله کنیم، امدادهای آنها توطئه‌های او را برای ما رسوا خواهد کرد. در ادامه دارد نزد یارانش برگشت و گفت: «فقال لهم ما ذا عندکم من القوة» چه چیزی دارید، بیایید بگویید. «فإنی لم أکلم قلبه» نتوانستند یک ذره صدمه به قلب این بزنند. «قال عفریت» عفریت یعنی سرکرده‌هایشان، هرکدام چیزی گفتند. بعد نزد خدا آمد و اجازه خواست بر اموال دیگر هم غالب باشد. هم مقام شکر ایوب بیشتر شد، تا اینکه نزد خدا آمد و فقیر مطلق شد و چیزی نداشت. اما فرزندان و بدن سالم دارد. می‌داند دوباره می‌تواند برگرداند. دوازده پسر دارد، گفت: مرا بر فرزندان او مسلط کن! هی مصیبت عظیم‌تر می‌شود. دارد که بر فرزندان او مسلط شد، یک زلزله عظیمی آمد به طوری که خانه‌های اینها کلاً زیر و رو شد. بعد نزد ایوب آمد به عنوان یکی از کسانی که خدم و حشم اینها بود، وقتی زلزله آمد ناله‌های اینها شروع شد. با یک جان گدازی برای ایوب، به عنوان کسی که آنجا بود و نتوانست کاری کند، می‌گوید: «یا أیوب لو رأیت بنیک کیف عذبوا و کیف قلبوا فکانوا منکسین على رءوسهم یسیل دماؤهم و دماغهم من أنوفهم» می‌دیدی که اینها چطور به زمین افتادند، چطور اینها له شدند، قلبت تکه تکه می‌شد. «و أشفارهم و أجوافهم‏ و لو رأیت کیف شقت بطونهم» شروع به روضه خواندن کرد و به عنوان شاهد صحبت می‌کرد و گریه می‌کرد. «فتناثرت أمعاؤهم لتقطع قلبک فلم یزل یقول هذا و نحوه و یرققه حتى رق أیوب ع فبکى» گریه ایوب درآمد، «و قبض قبضة من التراب فوضعها على رأسه» خاک در بستر خود ریخت و ابلیس فکر کرد به حاجت خود رسیده است و خوشحال شد. «فاغتنم إبلیس ذلک فصعد سریعا بالذی کان من جزع أیوب مسرورا» طولی نکشید «به ثم لم یلبث أیوب أن فاء و أبصر فاستغفر» پیغمبر اکرم وقتی فرزندش از دنیا رفت، گریه کرد و گفت: پدر هستم و دلم می‌سوزد. احساس دارم اما ناسپاسی نکردم. ایوب هم ناسپاسی نکرد و هیچ شکایت نکرد.

وقتی چنین شد «و صعد قرناؤه من الملائکة بتوبته فبدروا إبلیس إلى الله تعالى و هو أعلم فوقف‏ إبلیس خاسئا ذلیلا» خیلی ذلیل شد. نزد خدای سبحان آمد و گفت: خدایا، آنچه بر ایوب آسان و ضعیف کرده تحمل را، این است که اگر مالش را از دست داد و فرزندانش را از دست داد، این است که خودش سالم است. دوباره اینها را بازسازی می‌کنم و هرچه هست تحمل می‌کنم. اجازه بده من بر بدن او هم قدرت پیدا کنم. انبیاء حتماً باید به گونه‌ای باشند که بدن اینها هیچ حالت نفرت برای دیگران ایجاد نکند. مریضی که باعث شود دیگران دوست نداشته باشند نزد اینها بیایند، چون اگر اینطور شود و کسی نیاید، عذر دارد. لذا مریضی پیش می‌آید اما واگیردار نیست. ضعف پیش می‌آید اما ضعفی که باعث نفرت شود، نه! می‌گوید: مرا بر بدن او مسلط کنید، خدای سبحان با مشخصاتی اجازه می‌دهد. 

دارد که مریضی بدن حضرت ایوب شدت و ضعفش شدید شد. نه ثروت دارد، نه فرزند دارد، شایعات نسبت به او شدید شد، نگاه‌ها متفاوت شد، خودش مریض شد و افتاده شد، به طوری که قبلاً مردم که تابع شهرت و اموال و عزت و احترام او بودند، با این شبهه پراکنی‌ها کم کم از او روی برگرداندند، به طوری که ابلیس شایع کرد که مریضی ایوب واگیردار است. لذا اگر در شهر بماند باعث می‌شود شما هم بگیرید. مردم فشار آوردند، ایوب و همسرش در یکی از خرابه‌های اطراف شهر زندگی خود را ادامه دادند و در یکی از خرابه‌های کنار شهر رفتند که فاصله داشت. همه این اتفاقات در عرض چند روز است که نشان بدهد شایعات مردم روز به روز قوی شود و سرعت پیدا کند. اینها او را طرد کردند و ایوب به کنار شهر رفت. همسر ایوب که رحمه اسمش بود، دختر افرائیم، فرزند یوسف، این تنها کسی بود که با ایوب باقی ماند و این خانم ثروتمندی که از پدر بزرگش ثروت داشت و در ناز و نعمت بود، حالا به فقر و مریضی و حرف‌های مردم افتاده، از اوج عزت به ذلت ظاهری افتاده است.

این خانم در خانه‌های مردم شهر کارگری می‌کرد. لباس می‌شست و جارو می‌کرد و به این خانم یک غذایی از ته مانده سفره یا قسمتی از سفره می‌دادند که بیاورد تا با حضرت ایوب بخورند. چون ایوب قدرت ایستادن نداشت و خانمش کار می‌کرد، کارگری سخت می‌کرد. شیطان وقتی دید باز هم اینها از پا نمی‌افتند، سرکرده‌ها را صدا زد که من چه کنم عاجز شدم؟ گفتند: چرا از زن او غافل هستی. او تنها کسی است که به او اتکا دارد. این را از دست بدهد، از پا می‌افتد. این خانم کار می‌کرد و برمی‌گشت، زبان حمد ایوب آنچنان بود که با هم حمد می‌کردند. شیطان شایع کرد چون ایوب مریضی واگیردار دارد و این خانم با او ارتباط دارد و از او مراقبت می‌کند، مریضی را در شهر به شما منتقل می‌کند. خانم به شهر آمد، در می‌زد و در را باز نمی‌کردند. تا ظهر درون شهر و کوچه‌ها می‌چرخید و ظهر شیطان به صورت انسان گفت: شما چه کسی هستی در این شهر می‌چرخی و اینطور در می‌زنی؟ گفت: همسر ایوب هستم! گفت: همسر ایوب و دختر یوسف، یاد دوران شکوه و عزت انداخت که چه روزهایی داشتی! هفتاد سال با راحتی زندگی کردند و در اوج پیری به این مبتلا شوند، خیلی سخت است. می‌گوید: این چه وضعی است داری؟ پس آن راحتی کجاست؟ هی نمک پاشید. این خانم گفت: خدای سبحان بندگانش را دو جور رشد می‌دهد. گاهی با نعمت تا صفات شکر در وجود اینها بروز پیدا کند و گاهی با بلا و سختی تا صفات صبر در اینها آشکار شود. ما چگونه این خدا را شاکر باشیم که پسندید برهه‌ی عظیمی از عمر ما را که ما را با راحت تا صفات شکر در وجود ما فعلیت پیدا کند و پسندید بر ما دوران سختی را که صفات صبر هم در وجود ما فعلیت پیدا کند.

امروز این خیلی مصداق دارد که ما کمترین گرفتاری، منشاأ گرفتاری به حق یا ناحق، اما می‌شود با ابتلاء گفت: من دیگر نمی‌توانم. خدا، خدا نیست. اگر بود این ابتلاء نبود. حق این حرف‌ها داریم؟ می‌شود بگوییم: حالا که سخت شده من هرطور می‌خواهم باشم؟ قدر این خانم را در اسوه بودن نگه داریم. خانم‌ها خیلی جاها می‌توانند آقایان را هدایت کنند و حفظ کنند. ایمان خانم‌ها معمولاً پایدارتر است و خدای سبحان مورد لطف بیشتری آنها را قرار می‌دهد. لذا اگر بتوانند خانواده‌ها را به این سمت و سو سوق بدهند که گرفتاری را سبک کنند، تسهیل کنند و گرفتاری را آسان کنند، چون سختی با غر زدن حل نمی‌شود اما همین غر زدن ممکن است خدای نکرده باعث شود انسان‌ها نسبت به خدا بدبین شوند. این گرفتاری بعد از مشکلات زیادی حل شد و این نشان می‌دهد که گرفتاری می‌تواند دائم نباشد، همینطور که آمدنش حکمتی دارد، رفتنش هم با آن حکمت امکان پذیر است.

• مغازی واقدی، ج2، ص832
• بحارالانوار، ج40، ص61