نور در حرم نور

داستان جنگ حنین

خلاصه ای از تفسیر نمونه    ج‏7    336

[سوره التوبة (9): آیات 25 تا 27]

لَقَدْ نَصَرَکُمُ اللَّهُ فِی مَواطِنَ کَثِیرَةٍ وَ یَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْکُمْ کَثْرَتُکُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْکُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ (25) ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ (26) ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلى‏ مَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (27)

انبوه جمعیت به تنهایى کارى نمى‏کند

در آیات گذشته دیدیم که خداوند مسلمانان را دعوت به فداکارى همه جانبه در مسیر جهاد و برانداختن ریشه شرک و بت پرستى مى‏کند، و به آنها که عشق‏ زن و فرزند، اقوام و خویشاوندان، و مال و ثروت آن چنان روحشان را فرا گرفته که حاضر به فداکارى و جهاد نیستند، شدیدا اخطار مى‏کند.

به دنبال آن، در آیات مورد بحث، به مساله مهمى اشاره مى‏کند که هر رهبرى در لحظات حساس باید پیروان خود را به آن متوجه سازد، و آن اینکه:

اگر عشق مال و فرزند گروهى از افراد ضعیف الایمان را از جهاد بزرگى که با مشرکان در پیش داشتند باز دارد، نباید گروه مؤمنان راستین از این موضوع نگرانى به خود راه دهند، براى اینکه خداوند نه در آن روزهایى که نفراتشان کم بود (مانند میدان جنگ بدر) آنها را تنها گذارد، و نه در آن روز که جمعیتشان چشم پر کن بود (مانند میدان جنگ حنین)، انبوه جمعیت دردى را از آنها دوا کرد، بلکه در هر حال یارى خدا و مددهاى او بود که باعث پیروزیشان شد.

تعداد لشکر اسلام را در جنگ  حنین دوازده هزار نفر بود که در هیچیک از جنگهاى اسلامى تا آن روز این عدد سابقه نداشت، آن چنان که بعضى از مسلمانان مغرورانه گفتند:" لن نغلب الیوم"!"

اما چنان که در شرح غزوه" حنین" به خواست خدا خواهیم گفت، این انبوه جمعیت که گروهى از آنها از افراد تازه مسلمان و ساخته نشده بودند، موجب فرار لشکر و شکست ابتدایى شد، ولى سرانجام لطف خدا آنها را نجات داد.

این شکست ابتدایى چنان بود که قرآن اضافه مى‏کند (وَ ضاقَتْ عَلَیْکُمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ‏ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ‏).

*** در این موقع که سپاه اسلام در اطراف سرزمین حنین پراکنده شده بود، و جز گروه کمى با پیامبر ص باقى نمانده بودند، و پیغمبر ص به خاطر فرار آنها شدیدا نگران و ناراحت بود،خداوند آرامش و اطمینان خویش را بر پیامبرش و بر مؤمنان فرستاد" (ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ‏).

" و هم چنین لشکریانى که شما نمى‏دیدید، براى تقویت و یاریتان فرو فرستاد" (وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها).

همانگونه که در ذیل آیات مربوط به" غزوه بدر" گفتیم نزول این ارتش نامرئى الهى براى تحکیم و تقویت روح مسلمانان و ایجاد نیروى ثبات و استقامت در جان و دل آنان بود، نه اینکه فرشتگان و نیروهاى غیبى در جنگ شرکت کرده باشند.

و در پایان نتیجه نهایى جنگ" حنین" را چنین بیان مى‏کند:" خداوند افراد بى ایمان و بت‏پرست را کیفر داد" (گروهى کشته و گروهى اسیر و جمعى پا به فرار گذاردند آن چنان که از دسترس ارتش اسلام خارج شدند)        (وَ عَذَّبَ الَّذِینَ کَفَرُوا  وَ ذلِکَ جَزاءُ الْکافِرِینَ‏).

ولى با این حال درهاى توبه و بازگشت را به روى اسیران و فرار کنندگان از کفار(اقول : اینکه مخاطب آیه اسراء کفار است یا مسلمانانی که در جنگ لغزیدند ؛ فیه کلام ) باز گذارد که اگر مایل باشند به سوى خدا باز گردند و آئین حق را بپذیرند، لذا در آخرین آیه مورد بحث مى‏گوید:" سپس خداوند بعد از این جریان توبه هر کس را بخواهد (و او را شایسته و آماده براى توبه واقعى بداند) مى‏پذیرد" (ثُمَّ یَتُوبُ اللَّهُ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ عَلى‏ مَنْ یَشاءُ).

نکات قابل توجه :

*** 1-" غزوه عبرت‏انگیز حنین"

" حنین" سرزمینى است در نزدیکى شهر طائف و چون این غزوه در آنجا واقع شد به نام غزوه حنین معروف شده.

این" غزوه" از آنجا شروع شد که بنا بگفته" ابن اثیر" در کامل طایفه بزرگ" هوازن" هنگامى که از فتح مکه با خبر شدند رئیسشان" مالک بن عوف" آنها را جمع کرد و به آنها گفت ممکن است" محمد" بعد از فتح مکه به جنگ با آنها برخیزد، و آنها گفتند پیش از آنکه او با ما نبرد کند صلاح در این است که ما پیش دستى کنیم.

هنگامى که این خبر به گوش پیامبر ص رسید به مسلمانان دستور داد آماده حرکت به سوى سرزمین هوازن شوند.

در آخر ماه رمضان یا در ماه شوال سنه هشتم هجرت بود که رؤساى طایفه هوازن نزد مالک بن عوف جمع شدند و اموال و فرزندان و زنان خود را بهمراه آوردند تا به هنگام درگیرى با مسلمانان هیچکس فکر فرار در سر نپروراند و به این ترتیب وارد سرزمین" اوطاس" شدند.

پیامبر ص پرچم بزرگ لشکر را بست و به دست على ع داد و تمام کسانى که براى فتح مکه پرچمدار بخشى از لشکر اسلام بودند بدستور پیامبر با همان پرچم به سوى میدان" حنین" حرکت کردند.

دو هزار نفر از مسلمانانى که در فتح مکه اسلام را پذیرفته بودند به اضافه ده هزار نفر سربازان اسلام که همراه پیامبر براى فتح مکه آمده بودند که مجموعا دوازده هزار نفر مى‏شدند براى میدان جنگ حرکت کردند.

" مالک بن عوف" که مرد پر جرئت و با شهامتى بود به قبیله خود دستور داد غلافهاى شمشیر را بشکنند و در شکافهاى کوه و دره‏هاى اطراف، و لابلاى درختان، بر سر راه سپاه اسلام کمین کنند، و به هنگامى که در تاریکى اول صبح مسلمانان به آنجا رسیدند یکباره به آنان حمله‏ور شوند و لشکر را در هم بکوبند.

هنگامى که پیامبر نماز صبح را با یاران خواند فرمان داد به طرف سرزمین" حنین" سرازیر شدند، در این موقع بود که ناگهان لشکر" هوازن" از هر سو مسلمانان را زیر رگبار تیرهاى خود قرار دادند گروهى که در مقدمه لشکر قرار داشتند (و در میان آنها تازه مسلمانان مکه بودند) فرار کردند، و این امر سبب شد که باقیمانده لشکر به وحشت بیفتند و فرار کنند.

خداوند در اینجا آنها را با دشمنان به حال خود واگذارد و موقتا دست از حمایت آنها برداشت زیرا به جمعیت انبوه خود مغرور بودند، و آثار شکست در آنان آشکار گشت.

اما على ع که پرچمدار لشکر بود با عده کمى در برابر دشمن ایستادند و هم چنان به پیکار ادامه دادند.

شایسته است تذکر به نقش بی بدیل خواص در جهت دهی عامه مردم

مقدمه سپاه به هنگام فرار و عقب‏نشینى از کنار پیامبر ص گذشت، پیامبر ص به عباس که صداى بلند و رسایى داشت دستور داد فورا از تپه‏اى که در آن نزدیکى بود بالا رود و به مسلمانان فریاد زند

" یا معشر المهاجرین و الانصار یا اصحاب سورة البقرة یا اهل بیعت الشجرة الى این تفرون هذا رسول اللَّه ص".

امبد بخشی در میانه جنگ حنین :

بیانیه گام دوم

نخستین توصیه ی من امید و نگاه خوش بینانه به آینده است. بدون این کلید اساسیِ همه ی قفلها، هیچ گامی نمیتوان برداشت. آنچه میگویم یک امید صادق و متّکی به واقعیّتهای عینی است. اینجانب همواره از امید کاذب و فریبنده دوری جسته ام، امّا خود و همه را از نومیدی بیجا و ترس کاذب نیز برحذر داشته ام و برحذر میدارم. در طول این چهل سال -و اکنون مانند همیشه- سیاست تبلیغی و رسانه ای دشمن و فعّال ترین برنامه های آن، مأیوس سازی مردم و حتّی مسئولان و مدیران ما از آینده است. خبرهای دروغ، تحلیل های مغرضانه، وارونه نشان دادن واقعیّتها، پنهان کردن جلوه های امیدبخش، بزرگ کردن عیوب کوچک و کوچک نشان دادن یا انکار محسّنات بزرگ، برنامه ی همیشگی هزاران رسانه ی صوتی و تصویری و اینترنتی دشمنان ملّت ایران است؛ و البتّه دنباله های آنان در داخل کشور نیز قابل مشاهده اند که با استفاده از آزادی ها در خدمت دشمن حرکت میکنند. شما جوانان باید پیش گام در شکستن این محاصره ی تبلیغاتی باشید. در خود و دیگران نهال امید به آینده را پرورش دهید. ترس و نومیدی را از خود و دیگران برانید. این نخستین و ریشه ای ترین جهاد شما است. نشانه های امیدبخش -که به برخی از آنها اشاره شد- در برابر چشم شما است. رویشهای انقلاب بسی فراتر از ریزشها است و دست ودلهای امین و خدمتگزار، بمراتب بیشتر از مفسدان و خائنان و کیسه دوختگان است. دنیا به جوان ایرانی و پایداری ایرانی و ابتکارهای ایرانی، در بسیاری از عرصه ها با چشم تکریم و احترام مینگرد. قدر خود را بدانید و با قوّت خداداد، به سوی آینده خیز بردارید و حماسه بیافرینید.

هنگامى که مسلمانان صداى عباس را شنیدند بازگشتند و گفتند" لبیک، لبیک" مخصوصا انصار در این بازگشت پیش قدم بودند، و حمله سختى از هر جانب به سپاه دشمن کردند، و با یارى پروردگار به پیشروى ادامه دادند، آن چنان که طایفه" هوازن" به طرز وحشتناکى به هر سو پراکنده شدند و پیوسته مسلمانان آنها را تعقیب مى‏کردند.

حدود یکصد نفر از سپاه دشمن کشته شد و اموالشان به غنیمت به دست مسلمانان افتاد و گروهى نیز اسیر شدند".

و در پایان این نقل تاریخى مى‏خوانیم که پس از پایان جنگ نمایندگان قبیله هوازن خدمت پیامبر آمدند و اسلام را پذیرفتند و پیامبر محبت زیاد به آنها کرد و حتى" مالک بن عوف" رئیس و بزرگ آنها اسلام را پذیرفت، پیامبر ص اموال و اسیرانش را به او بر گرداند، و ریاست مسلمانان قبیله‏اش را به او واگذار کرد.

در حقیقت عامل مهم شکست مسلمانان در آغاز کار علاوه بر غرورى که به خاطر کثرت جمعیت پیدا کردند وجود دو هزار نفر از افراد تازه مسلمان بود که طبعا جمعى از منافقان، و عده‏اى براى کسب غنائم جنگى و گروهى بى هدف در میان آنها وجود داشتند، و فرار آنها در بقیه نیز اثر گذاشت.

و عامل پیروزى نهایى، ایستادگى پیامبر ص و على ع و گروه اندکى از یاران و یادآورى خاطره پیمانهاى پیشین و ایمان به خدا و توجه به حمایت خاص او بود.

نمى‏دانیم چه تفاوتى بین جمله" ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ‏" که در آیات فوق خواندیم، و جمله دیگرى که در آیه 16 سوره انفال گذشت مى‏باشد آنجا که مى‏گوید:" وَ مَنْ یُوَلِّهِمْ یَوْمَئِذٍ دُبُرَهُ إِلَّا مُتَحَرِّفاً لِقِتالٍ أَوْ مُتَحَیِّزاً إِلى‏ فِئَةٍ فَقَدْ باءَ بِغَضَبٍ مِنَ اللَّهِ‏":

بنا بر این اگر این دو آیه را در کنار هم قرار دهیم ثابت مى‏شود که مسلمانان در آن روز مگر گروه کمى مرتکب خطاى بزرگى شدند، منتها بعد توبه کردند و بازگشتند.

*** 3- ایمان و آرامش‏

" سکینة" در اصل از ماده" سکون" به معنى یک نوع حالت آرامش و اطمینان است، که هر گونه شک و دودلى و ترس و وحشت را از انسان دور مى‏سازد، و او را در برابر حوادث سخت و پیچیده ثابت قدم مى‏گرداند،" سکینه" با ایمان رابطه نزدیکى دارد، یعنى زائیده ایمان است، افراد با ایمان هنگامى که به یاد قدرت بى پایان خداوند مى‏افتند و لطف و مرحمت او را در نظر مى‏آورند، موجى از امید در دلشان پیدا مى‏شود، و اینکه مى‏بینیم در بعضى از روایات" سکینه" به ایمان تفسیر شده‏[1] و در بعضى دیگر به یک" نسیم بهشتى" در شکل و صورت انسان‏[2] همه بازگشت به همین معنى مى‏کند.

در قرآن مجید سوره فتح آیه 4 مى‏خوانیم:" هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ السَّکِینَةَ فِی قُلُوبِ الْمُؤْمِنِینَ لِیَزْدادُوا إِیماناً مَعَ إِیمانِهِمْ‏":" او کسى است که سکینه را در دلهاى مؤمنان فرو فرستاد، تا ایمانى بر ایمان آنها افزوده شود.

جالب توجه اینکه قرآن در آیات مورد بحث نمى‏گوید:" ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلى‏ رَسُولِهِ وَ علیکم" با اینکه تمام جمله‏هاى پیش از آن به صورت خطاب و با ضمیر" کم" ذکر شده است، بلکه مى‏گوید" عَلَى الْمُؤْمِنِینَ‏"،

اشاره به اینکه منافقان و آنها که طالبان دنیا در میدان جهاد بودند سهمى از این" سکینه" و آرامش نداشتند، و تنها این موهبت نصیب افراد با ایمان مى‏شود.

5- نکته‏اى که توجه به آن امروز براى مسلمانان نهایت لزوم را دارد، این است که از حوادثى چون حادثه" حنین" تجربه بیندوزند، و بدانند کثرت نفرات و جمعیت انبوهشان هرگز نباید مایه غرورشان گردد، از جمعیت انبوه به تنهایى کارى ساخته نیست، مساله مهم وجود افراد ساخته شده و مؤمن و مصمم است، هر چند گروه کوچکى باشند، همانگونه که یک گروه کوچک سرنوشت جنگ" حنین" را تغییر داد، بعد از آنکه انبوه جمعیت تا آزموده و ساخته نشده مایه هزیمت و شکست شده بودند. مهم این است که افراد آن چنان با روح ایمان و استقامت و فداکارى پرورش یابند که دلهایشان مرکز" سکینه" الهى گردد، و در برابر سخت‏ترین طوفانهاى زندگى چون کوه پا بر جا و آرام بایستند.‏