نور در حرم نور

قوله تعالى: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ» الذی یعطیه سیاق المقابلة بین هذه النفس بما ذکر لها من الأوصاف و عین لها من حسن المنقلب و بین الإنسان المذکور قبل بما ذکر له من وصف التعلق بالدنیا و الطغیان و الفساد و الکفران، و ما أوعد من سوء المصیر هو أن النفس المطمئنة هی التی تسکن إلى ربها و ترضى بما رضی به فترى نفسها عبدا لا یملک لنفسه شیئا من خیر أو شر أو نفع أو ضر و یرى الدنیا دار مجاز و ما یستقبله فیها من غنى أو فقر أو أی نفع و ضر ابتلاء و امتحانا إلهیا فلا یدعوه تواتر النعم علیه إلى الطغیان و إکثار الفساد و العلو و الاستکبار، و لا یوقعه الفقر و الفقدان فی الکفر و ترک الشکر بل هو فی مستقر من العبودیة لا ینحرف عن مستقیم صراطه بإفراط أو تفریط.

قوله تعالى: «ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً» خطاب ظرفه جمیع یوم القیامة من لدن إحیائها إلى استقرارها فی الجنة بل من حین نزول الموت إلى دخول جنة الخلد و لیس خطابا واقعا بعد الحساب کما ذکره بعضهم.

و توصیفها بالراضیة لأن اطمئنانها إلى ربها یستلزم رضاها بما قدر و قضى تکوینا أو حکم به تشریعا فلا تسخطها سانحة و لا تزیغها معصیة، و إذا رضی العبد من ربه رضی الرب منه إذ لا یسخطه تعالى إلا خروج العبد من زی العبودیة فإذا لزم طریق العبودیة استوجب ذلک رضى ربه و لذا عقب قوله «راضِیَةً» بقوله «مَرْضِیَّةً».

قوله تعالى: «فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی‏» تفریع على قوله «ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ‏» و فیه دلالة على أن صاحب النفس المطمئنة فی زمرة عباد الله حائز مقام العبودیة.

المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏20، ص: 286

و فی قوله: «وَ ادْخُلِی جَنَّتِی‏» تعیین لمستقرها، و فی إضافة الجنة إلى ضمیر التکلم تشریف خاص، و لا یوجد فی کلامه تعالى إضافة الجنة إلى نفسه تعالى و تقدس إلا فی هذه الآیة.

<!-- p.MsoFootnoteText, li.MsoFootnoteText, div.MsoFootnoteText {mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-link:"Footnote Text Char"; margin:0cm; margin-bottom:.0001pt; text-align:justify; mso-pagination:widow-orphan; direction:rtl; unicode-bidi:embed; font-size:10.0pt; font-family:"Traditional Arabic","serif"; mso-fareast-font-family:Calibri; mso-fareast-theme-font:minor-latin; mso-bidi-font-family:Traditional Arabic; mso-bidi-language:AR-SA;} span.MsoFootnoteReference {mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; vertical-align:super;} span.FootnoteTextChar {mso-style-name:"Footnote Text Char"; mso-style-noshow:yes; mso-style-priority:99; mso-style-unhide:no; mso-style-locked:yes; mso-style-link:"Footnote Text"; mso-ansi-font-size:10.0pt; mso-bidi-font-size:10.0pt; font-family:"Traditional Arabic","serif"; mso-ascii-font-family:"Traditional Arabic"; mso-hansi-font-family:"Traditional Arabic"; mso-bidi-font-family:Traditional Arabic; mso-bidi-language:AR-SA;} -->

[" نفس مطمئنة" نفسى است که با ایمان به پروردگار و یاد او سکونت یافته، به مقام رضا رسیده است و ...]

" یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ" آنچه از سیاق آیه یعنى مقابل قرار گرفتن این نفس با اوصافى که براى آن ذکر شده با انسانى که قبل از این آیه مورد سخن بود و اوصافش از جمله دلبستگى‏اش به دنیا و طغیان و فساد و کفرانش و سوء عاقبتش ذکر مى‏شد استفاده مى‏شود این است که نفس مطمئنه، نفسى است که با علاقمندى و یاد پروردگارش سکونت یافته بدانچه او راضى است رضایت مى‏دهد و در نتیجه خود را بنده‏اى مى‏بیند که مالک هیچ خیر و شرى و نفع و ضررى براى خود نیست و نیز دنیا را یک زندگى مجازى و داشتن و نداشتن و نفع و ضرر آن را امتحانى الهى مى‏داند و در نتیجه اگر غرق در نعمت دنیایى شود، به طغیان و گسترش دادن به فساد و به علو و استکبار، وادار نمى‏شود، و اگر دچار فقر و فقدان گردد این تهى دستى و ناملایمات او را به کفر و ترک شکر وانمى‏دارد، بلکه هم چنان در عبودیت پاى‏برجا است و از صراط مستقیم منحرف نمى‏شود، نه به افراط و نه به تفریط.

" ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً" بعضى‏[1] پنداشته‏اند که این خطاب بعد از حسابرسى نفوس مطمئنه به ایشان مى‏شود.

و لیکن به نظر ما ظرف این خطاب از اول تا به آخر روز قیامت است، یعنى از همان لحظه‏اى که نفوس مطمئنه زنده مى‏شوند، تا لحظه‏اى که داخل بهشت مى‏شوند بلکه از لحظه‏اى که مرگشان مى‏رسد مورد این خطاب هستند تا وقتى که به جنت الخلد در مى‏آیند.

______________________________

(1) روح المعانى، ج 30، ص 130.

(2) روح المعانى، ج 30، ص 130.

ترجمه تفسیر المیزان، ج‏20، ص: 478

و اگر نفوس مطمئنه را به وصف‏" راضِیَةً" و" مَرْضِیَّةً" توصیف کرده، براى آن است که اطمینان و سکونت یافتن دل به پروردگار مستلزم آن است که از او راضى هم باشد، و هر قضا و قدرى که او برایش پیش مى‏آورد کمترین چون و چرایى نکند، حال چه آن قضا و قدر تکوینى باشد، و چه حکمى باشد که او تشریع کرده باشد، پس هیچ سانحه به خشم آورنده‏اى او را به خشم نمى‏آورد، و هیچ معصیتى دل او را منحرف نمى‏کند، و وقتى بنده خدا از خدا راضى باشد، قهرا خداى تعالى هم از او راضى خواهد بود، چون هیچ عاملى به جز خروج بنده از زى بندگى خدا را به خشم نمى‏آورد، و بنده خدا وقتى ملازم طریق عبودیت باشد مستوجب رضاى خدا خواهد بود، و به همین جهت دنبال جمله" راضیة" جمله" مرضیة" را آورد.

" فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی" این آیه به دلیل اینکه حرف" فاء" در اولش درآمده نتیجه‏گیرى از جمله‏" ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ" است، مى‏فرماید: چون راضى و مرضى به سوى پروردگارت بر مى‏گردى پس در زمره بندگانم در آى و در بهشتم داخل شو، و این فرمان دلالت دارد بر اینکه صاحب نفس مطمئنه در زمره بندگان خدا است، و حائز مقام عبودیت است.

و باید هم همین طور باشد، چون وقتى کسى مطمئن به پروردگار خود شد، و از ادعاى استقلال منقطع گردید، و بدانچه از ناحیه پروردگارش مى‏رسد به دلیل اینکه حق است راضى شد، قهرا ذات و صفات و افعال خود را ملک طلق پروردگارش مى‏داند، پس در آنچه او مقدر مى‏کند و قضایى که او مى‏راند و امر و نهیى که او مى‏کند هیچ خواستى از خود نشان نمى‏دهد، مگر آنچه را که پروردگارش خواسته باشد، و این همان ظهور عبودیت تامه در بنده است، پس اینکه فرمود:" فَادْخُلِی فِی عِبادِی" در حقیقت امضاى عبودیت وى است و جمله‏" وَ ادْخُلِی جَنَّتِی" منزلگاه او را معین مى‏کند، و منظور از اینکه کلمه" جنت" را بر ضمیر تکلم اضافه کرد و فرمود: داخل جنت من شو این بوده است که او را به تشریف خاصى مشرف کند، و در کلام خداى تعالى هیچ جا غیر این آیه جنت را به خود نسبت نداده است.

و فی الکافی، بإسناده عن سدیر الصیرفی قال*: قلت لأبی عبد الله (ع): جعلت فداک یا ابن رسول الله- هل یکره المؤمن على قبض روحه؟ قال: لا و الله إنه إذا أتاه ملک الموت لیقبض روحه- جزع عند ذلک فیقول ملک الموت: یا ولی الله لا تجزع فوالذی بعث محمدا لأنی أبر بک- و أشفق علیک من والد رحیم لو حضرک، افتح عینیک فانظر.

قال: و یمثل له رسول الله ص و أمیر المؤمنین- و فاطمة و الحسن و الحسین و الأئمة من‏

المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏20، ص: 288

ذریتهم (ع)- فیقال له: هذا رسول الله و أمیر المؤمنین- و فاطمة و الحسن و الحسین- و الأئمة (ع) رفقاؤک.

قال: فیفتح عینیه فینظر- فینادی روحه مناد من قبل رب العزة- فیقول: یا أیتها النفس المطمئنة إلى محمد و أهل بیته- ارجعی إلى ربک راضیة بالولایة مرضیة بالثواب- فادخلی فی عبادی یعنی محمدا و أهل بیته- و ادخلی جنتی- فما من شی‏ء أحب إلیه من استلال روحه و اللحوق بالمنادی.

أقول: و روى هذا المعنى القمی فی تفسیره و البرقی فی المحاسن،.

البرهان

شرف الدین النجفی، قال: روى الحسن بن محبوب بإسناده، عن صندل، عن داود بن فرقد، قال: قال أبو عبد الله (علیه السلام): «اقرءوا سورة الفجر فی فرائضکم و نوافلکم، فإنها سورة الحسین بن علی، و ارغبوا فیها رحمکم الله، فقال له أبو أسامة و کان حاضر المجلس: کیف صارت هذه السورة للحسین (علیه السلام) خاصة؟ فقال: «ألا تسمع إلى قوله تعالى: یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ* ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً* فَادْخُلِی فِی عِبادِی* وَ ادْخُلِی جَنَّتِی‏؟ إنما یعنی الحسین بن علی (علیهما السلام)، فهو ذو النفس المطمئنة الراضیة المرضیة و أصحابه من آل محمد (صلوات الله علیهم) الراضون عن الله یوم القیامة و هو راض عنهم، و هذه السورة [نزلت‏] فی الحسین بن علی (علیهما السلام) و شیعته، و شیعة آل محمد خاصة، من أدمن قراءة الفجر کان مع الحسین (علیه السلام) فی درجته فی الجنة، إن الله عزیز حکیم».

بحار

30- سن، المحاسن مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَسْلَمَ عَنِ الْخَطَّابِ الْکُوفِیِّ وَ مُصْعَبٍ الْکُوفِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع‏ أَنَّهُ قَالَ لِسَدِیرٍ وَ الَّذِی بَعَثَ مُحَمَّداً بِالنُّبُوَّةِ وَ عَجَّلَ رُوحَهُ إِلَى الْجَنَّةِ مَا بَیْنَ أَحَدِکُمْ وَ بَیْنَ أَنْ یَغْتَبِطَ وَ یَرَى سُرُوراً أَوْ تَبَیَّنَ لَهُ النَّدَامَةُ وَ الْحَسْرَةُ إِلَّا أَنْ یُعَایِنَ مَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کِتَابِهِ- عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ قَعِیدٌ وَ أَتَاهُ مَلَکُ الْمَوْتِ یَقْبِضُ رُوحَهُ فَیُنَادِی رُوحَهُ فَتَخْرُجُ مِنْ جَسَدِهِ فَأَمَّا الْمُؤْمِنُ فَمَا یُحِسُّ بِخُرُوجِهَا وَ ذَلِکَ قَوْلُ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى- یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ- ارْجِعِی إِلى‏ رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً- فَادْخُلِی فِی عِبادِی وَ ادْخُلِی جَنَّتِی‏ ثُمَّ قَالَ ذَلِکَ لِمَنْ کَانَ وَرِعاً مُوَاسِیاً لِإِخْوَانِهِ وَصُولًا لَهُمْ وَ إِنْ کَانَ غَیْرَ وَرِعٍ وَ لَا وَصُولٍ لِإِخْوَانِهِ قِیلَ لَهُ مَا مَنَعَکَ مِنَ الْوَرَعِ وَ الْمُوَاسَاةِ لِإِخْوَانِکَ أَنْتَ مِمَّنِ انْتَحَلَ الْمَحَبَّةَ بِلِسَانِهِ وَ لَمْ یُصَدِّقْ ذَلِکَ بِفِعْلٍ وَ إِذَا لَقِیَ رَسُولَ اللَّهِ ص وَ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ لَقِیَهُمَا مُعْرِضَیْنِ مُقَطِّبَیْنِ فِی وَجْهِهِ غَیْرَ شَافِعَیْنِ لَهُ قَالَ سَدِیرٌ مَنْ جَدَعَ اللَّهُ أَنْفَهُ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَهُوَ ذَاکَ‏