نور در حرم نور

# تفسیر المیزان

قوله تعالى: «یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ‏- إلى قوله- شَیْئاً» المراد بالبعث إحیاء الموتى و الرجوع إلى الله سبحانه و هو ظاهر، و العلقة القطعة من الدم الجامد، و المضغة القطعة من اللحم الممضوغة و المخلقة على ما قیل- تامة الخلقة و غیر المخلقة غیر تامتها و ینطبق على تصویر الجنین الملازم لنفخ الروح فیه، و علیه ینطبق القول بأن المراد بالتخلیق التصویر.

و قوله: «لِنُبَیِّنَ لَکُمْ» ظاهر السیاق أن المراد لنبین لکم أن البعث ممکن و نزیل الریب عنکم فإن مشاهدة الانتقال من التراب المیت إلى النطفة ثم إلى العلقة ثم إلى المضغة ثم إلى الإنسان الحی لا تدع ریبا فی إمکان تلبس المیت بالحیاة و لذلک وضع قوله: «لِنُبَیِّنَ لَکُمْ» فی هذا الموضع و لم یؤخر إلى آخر الآیة.

و قوله: «وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى» و أی و نقر فیها ما نشاء من الأجنة و لا نسقطه إلى تمام مدة الحمل‏ ثُمَّ نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا، قال فی المجمع،: أی نخرجکم من بطون أمهاتکم و أنتم أطفال، و الطفل الصغیر من الناس، و إنما وحد و المراد به الجمع لأنه مصدر کقولهم: رجل عدل و رجال عدل، و قیل: أراد ثم نخرج کل واحد منکم طفلا. انتهى، و المراد ببلوغ الأشد حال اشتداد الأعضاء و القوى.

و قوله: «وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ» المقابلة بین الجملتین تدل على تقید الأولى بما یمیزها من الثانیة و التقدیر و منکم من یتوفى من قبل أن یرد إلى أرذل العمر، و المراد بأرذل العمر أحقره و أهونه و ینطبق على حال الهرم فإنه أرذل الحیاة إذا قیس إلى ما قبله.

المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏14، ص: 345

و قوله: لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً» أی شیئا یعتد به أرباب الحیاة و یبنون علیه حیاتهم، و اللام للغایة أی ینتهی أمره إلى ضعف القوى و المشاعر بحیث لا یبقى له من العلم الذی هو أنفس محصول للحیاة شی‏ء یعتد به لها.

قوله تعالى: «وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ» قال الراغب: یقال: همدت‏ النار طفئت، و منه أرض هامدة لا نبات فیها، و نبات هامد یابس، قال تعالى: «وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً» انتهى و یقرب منه تفسیرها بالأرض الهالکة.

و قال أیضا: الهز التحریک الشدید یقال: هززت الرمح فاهتز و اهتز النبات إذا تحرک لنضارته، و قال أیضا: ربا إذا زاد و علا قال تعالى: «فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ» أی زادت زیادة المتربى. انتهى بتلخیص ما.

و قوله: «وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ» أی و أنبتت الأرض من کل صنف من النبات متصف بالبهجة و هی حسن اللون و ظهور السرور فیه، أو المراد بالزوج ما یقابل الفرد فإن کلامه یثبت للنبات ازدواجا کما یثبت له حیاة، و قد وافقته العلوم التجریبیة الیوم.

و المحصل أن للأرض فی إنباتها النبات و إنمائها له شأنا یماثل شأن الرحم فی إنباته الحیوی للتراب الصائر نطفة ثم علقة ثم مضغة إلى أن یصیر إنسانا حیا.

قوله تعالى: «ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتى‏ وَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ» ذلک إشارة إلى ما ذکر فی الآیة السابقة من خلق الإنسان و النبات و تدبیر أمرهما حدوثا و بقاء خلقا و تدبیرا واقعیین لا ریب فیهما.

و الذی یعطیه السیاق أن المراد بالحق نفس الحق- أعنی أنه لیس وصفا قائما مقام موصوف محذوف هو الخبر- فهو تعالى نفس الحق الذی یحقق کل شی‏ء حق و یجری فی الأشیاء النظام الحق فکونه تعالى حقا یتحقق به کل شی‏ء حق هو السبب لهذه الموجودات الحقة و النظامات الحقة الجاریة فیها، و هی جمیعا تکشف عن کونه تعالى هو الحق.

المیزان فی تفسیر القرآن، ج‏14، ص: 346

و قوله: «وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتى‏» معطوف على ما قبله أی المذکور فی الآیة السابقة من صیرورة التراب المیت بالانتقال من حال إلى حال إنسانا حیا و کذا صیرورة الأرض المیتة بنزول الماء نباتا حیا و استمرار هذا الأمر بسبب أن الله یحیی الموتى و یستمر منه ذلک.

و قوله: «وَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ» معطوف على سابقه کسابقه و المراد أن ما ذکرناه بسبب أن الله على کل شی‏ء قدیر و ذلک أن إیجاد الإنسان و النبات و تدبیر أمرهما فی الحدوث و البقاء مرتبط بما فی الکون من وجود أو نظام جار فی الوجود و کما أن إیجادهما و تدبیر أمرهما لا یتم إلا مع القدرة علیهما کذلک القدرة علیهما لا تتم إلا مع القدرة على کل شی‏ء فخلقهما و تدبیر أمرهما بسبب عموم القدرة و إن شئت فقل:

ذلک یکشف عن عموم القدرة.

چکیده و ترجمه تفسیر المیزان

[رفع ریب و تردید در بعث و نشور، با بیان چگونگى خلقت انسان و گیاه‏]

" یا أَیُّهَا النَّاسُ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِنَ الْبَعْثِ فَإِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ تُرابٍ‏ ... شَیْئاً" مراد از" بعث" زنده کردن مردگان و بازگشت به سوى خداى سبحان است، و این روشن است. و کلمه" علقة" به معناى قطعه‏اى خون خشکیده است. و کلمه" مضغة" به معناى قطعه‏اى گوشت جویده شده است، و" مخلقة" به طورى که گفته‏اند[1] به معناى تام الخلقه است، و" غَیْرِ مُخَلَّقَةٍ" یعنى آنکه هنوز خلقتش تمام نشده، و این کلام با تصویر جنین که ملازم با نفخ روح در آن است منطبق مى‏شود. و بنا بر این معنا، کلام کسى که گفته" تخلیق" به معناى" تصویر" است، با آیه منطبق مى‏گردد.

مقصود از جمله‏" لِنُبَیِّنَ لَکُمْ" بر حسب ظاهر سیاق، این است که تا برایتان بیان کنیم که بعث ممکن است، و شک و شبهه را از دلهایتان زایل نماییم، چون مشاهده انتقال خاکى‏ مرده به صورت نطفه، و سپس به صورت علقه، و آن گاه مضغه، و در آخر انسان زنده، براى هیچکس شکى نمى‏گذارد در اینکه زنده شدن مرده نیز ممکن است، و به همین جهت جمله مورد بحث را در اینجاى آیه قرار داد، نه در آخر آن.

" وَ نُقِرُّ فِی الْأَرْحامِ ما نَشاءُ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى" یعنى ما در ارحام آنچه از جنین‏ها بخواهیم مستقر مى‏سازیم، و آن را سقط نمى‏کنیم تا مدت حمل شود، آن گاه شما را بیرون مى‏آوریم، در حالى که طفل باشید.

در مجمع البیان گفته: یعنى ما شما را از شکم مادرانتان بیرون مى‏آوریم در حالى که طفلید. و کلمه" طفل" به معناى انسان صغیر است...

در جمله‏" وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى وَ مِنْکُمْ مَنْ یُرَدُّ إِلى‏ أَرْذَلِ الْعُمُرِ" مقابله میان دو جمله به کار رفته، و این مقابله دلالت مى‏کند بر اینکه جمله اول مقید به قیدى است که آن را از دومى متمایز مى‏کند، و آن قید در تقدیر است، و تقدیر کلام چنین است:" و منکم من یتوفى من قبل ان یرد الى ارذل العمر و منکم من یرد الى ارذل العمر" و مراد از" أَرْذَلِ الْعُمُرِ" ناچیزتر و پست‏ترین دوران زندگى است که قهرا با دوران پیروى منطبق مى‏شود، زیرا اگر با سایر دوره‏ها مقایسه شود حقیرترین دوران حیات است.

" لِکَیْلا یَعْلَمَ مِنْ بَعْدِ عِلْمٍ شَیْئاً"- یعنى تا به حدى برسند که بعد از یک دوره دانایى دیگر چیزى ندانند، البته چیز قابل اعتنایى که اساس زندگى بر آن است. لام" لکیلا" لام غایت است، یعنى امر بشر منتهى مى‏شود به ضعف قوا و مشاعر، به طورى که از علم که نفیس‏ترین محصول زندگى است، چیز قابل اعتنایى برایش نماند.

" وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ" راغب مى‏گوید: وقتى گفته مى‏شود" همدت النار" معنایش این است که آتش‏ خاموش شد، و از همین باب است" ارض هامدة" یعنى بدون گیاه و نیز" نبات هامد" یعنى گیاه خشک. در کلام خداى تعالى هم آمده که مى‏فرماید:" وَ تَرَى الْأَرْضَ هامِدَةً"[4] و قریب به همین معنا است کلام کسى‏[5] که آن را به" ارض هالکة- زمین هلاک کننده" معنا کرده است.

راغب مى‏گوید:" هز" به معناى تحریک به حرکت شدید است. وقتى گفته مى‏شود:" هززت الرمح" معنایش این است که من نیزه را به شدت تکان دادم، و نیز" اهتز النبات" به معناى این است که گیاه از شدت سرسبزى تکان بخورد[6].

باز راغب در باره کلمه" ربت" گفته:" ربا" به معناى زیاد شد و بلند شد مى‏باشد، هم چنان که در قرآن فرموده:" فَإِذا أَنْزَلْنا عَلَیْهَا الْماءَ اهْتَزَّتْ وَ رَبَتْ" یعنى وقتى آب را بر آن نازل مى‏کنیم، تکان مى‏خورد و بلند مى‏شود این بود کلام راغب البته با تلخیص‏[7].

" وَ أَنْبَتَتْ مِنْ کُلِّ زَوْجٍ بَهِیجٍ"- یعنى زمین بعد از آنکه ما بر آن آب نازل کردیم از هر صنف از اصناف گیاهان داراى بهجت- یعنى خوش رنگ، و داراى برگ و گل خندان- برویانید. ممکن هم هست منظور از" زوج" معناى مقابل فرد باشد، براى اینکه در جاهاى دیگر کلام خداى تعالى این معنا ثابت شده، که گیاهان نیز ازدواج دارند، هم چنان که براى آنها حیات و زندگى اثبات شده و علوم تجربى امروز نیز با آن موافق است.

و حاصل معنا این است که: زمین در رویاندن گیاهان و رشد دادن آنها، اثرى دارد نظیر اثر رحم در رویاندن فرزند که آن را از خاک گرفته به صورت نطفه، و سپس علقه، آن گاه مضغه، آن گاه انسانى زنده در مى‏آورد.

" ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتى‏ وَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ" کلمه" ذلک" اشاره به مطالبى است که در آیه قبلى آمده بود، و آن خلقت انسان و گیاه بود. و تدبیر امر آنها از نظر حدوث و بقاء، و هم از نظر خلقت و تدبیر، امرى است داراى واقعیت که کسى نمى‏تواند در آنها تردید کند.

...

جمله‏" وَ أَنَّهُ یُحْیِ الْمَوْتى‏" عطف است به ما قبلش که در آیه قبلى ذکر شده بود، و آن عبارت بود از انتقال خاک مرده از حالى به حالى و رساندنش به مرحله انسانى زنده. و نیز انتقال زمین مرده به وسیله آب به صورت نباتى زنده، و این کار هم چنان ادامه دارد، به خاطر اینکه او کارش زنده کردن مردگان است.

و جمله‏" وَ أَنَّهُ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ" مانند جمله قبلى عطف است بر جملات سابق. و مراد این است که آنچه ما بیان کردیم همه به خاطر این بوده که خدا بر هر چیز قادر است، چون ایجاد انسان و نبات و تدبیر امر آنها در ایجاد و ابقاء، مرتبط به وجود و نظامى است که در عالم جریان دارد، و همانطور که ایجاد وجود و نظام عالم، جز با داشتن قدرت میسر نمى‏شود، همچنین داشتن قدرت بر آن دو کار جز با داشتن قدرت بر هر چیز میسر نمى‏شود. پس ایجاد انسان و نبات و تدبیر امر آن دو، به خاطر عموم قدرت او است، و به تفسیر دیگر: خلقت و تدبیر انسان و نبات کشف مى‏کند از عموم قدرت او.

تفسیر القمی، ج‏2، ص: 79

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ عَنِ الْعَیَّاشِ عَنِ ابْنِ أَبِی نَجْرَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ ع ‏قَالَ‏ إِذَا بَلَغَ الْعَبْدُ مِائَةَ سَنَةٍ فَذَلِکَ أَرْذَلُ الْعُمُر