نور در حرم نور

تفسیر نور    ج‏8    397    

مزد رسالت پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله چیست؟ پیامبر اسلام نیز از مردم درخواست مزد مادى نداشت، ولى چندین مرتبه از طرف خداوند با کلمه‏ «قُلْ» مأمور شد تا مزد معنوى را که به نفع خود مردم است، از مردم تقاضا کند. «قُلْ ما سَأَلْتُکُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَکُمْ» «1»

این مزد معنوى نیز در دو تعبیر آمده است. یک بار مى‏فرماید: من هیچ مزدى نمى‏خواهم جز آنکه هر که خواست راه خدا را انتخاب کند، «إِلَّا مَنْ شاءَ أَنْ یَتَّخِذَ إِلى‏ رَبِّهِ سَبِیلًا» «2» و یک بار در آیه مورد بحث که مى‏فرماید: «لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏» بنابراین مزد رسالت دو چیز است: یکى انتخاب راه خدا و دیگرى مودّت قربى‏. جالب آنکه در هر دو تعبیر کلمه‏ «إِلَّا» مطرح شده است، یعنى مزد من تنها همین مورد است.

با کمى تأمل مى‏فهمیم که باید راه خدا و مودّت اهل بیت یکى باشد، زیرا اگر دو تا باشد، تناقض است، یعنى نمى‏توان گفت: من فقط تابستان‏ها مطالعه مى‏کنم و بار دیگر گفت: من فقط زمستان‏ها مطالعه مى‏کنم. زیرا محصور باید یک چیز باشد.

پیامبر اسلام از طرف خداوند یک بار مأمور مى‏شود که به مردم بگوید: مزد من تنها انتخاب راه خداست و بار دیگر مأمور مى‏شود که بگوید: مزد من فقط مودّت قربى است. در واقع باید این دو درخواست یکى باشد. یعنى راه خدا همان مودّت قربى‏ باشد.

از طرفى مودّت با دو چیز ملازم است: یکى شناخت و معرفت، زیرا تا انسان کسى را نشناسد نمى‏تواند به او عشق بورزد. دوم اطاعت، زیرا مودّت بدون اطاعت نوعى تظاهر و ریاکارى و

______________________________
(1). سبأ، 47.

(2). فرقان، 57.

تفسیر نور، ج‏8، ص: 395

دروغ و تملّق است. پس کسانى که دستورات خود را از غیر اهل بیت پیامبر علیهم السلام مى‏گیرند، راه خدا را پیش نگرفته‏اند. این از دیدگاه قرآن.

امّا از نظر عقل. پاداش باید همسنگ و هموزن عمل باشد. رسالت، جز امامت که ادامه آن است هم وزنى ندارد، مزد رسالت ادامه هدایت است، مزد یک معصوم، سپردن کار به معصوم دیگر است. مزد عادل آن است که زحمات او را به عادل دیگر بسپاریم.

اگر در روایات، رهبر معصوم و ولایت او زیر بنا و پایه و اساس دین شناخته شده است، بنى الاسلام على خمس ... الولایة «1» و اگر حضرت على علیه السلام تقسیم کننده مردم میان بهشت و دوزخ معرّفى شده است، «قسیم الجنة و النار» «2» و اگر نماز بى ولایت پذیرفته نمى‏شود، «3» و اگر مودّت اهل بیت حسنه است، «4» و اگر زیارت و توسّل به آنان سفارش شده، همه به خاطر همان جوهر کیمیایى مودّت است.

زمخشرى و فخررازى که از بزرگان اهل سنّت هستند، در تفاسیر خود آورده‏اند که رسول‏خدا صلى الله علیه و آله فرمودند:

«من مات على حب آل محمد مات شهیدا» هر که با دوستى آل‏محمّد از دنیا برود، شهید است.

«من مات على حب آل محمد مات تائبا» هر که با دوستى آل محمّد از دنیا برود، توبه‏کننده است.

«من مات على حب آل محمد مات مستکمل الایمان» هر که با دوستى آل محمّد از دنیا برود، با ایمان کامل از دنیا رفته است.

«من مات على حب آل محمد مات على السنة و الجماعة» هر که با دوستى آل محمّد از دنیا برود، طبق سنّت و سیره پیامبر از دنیا رفته است.

حال این سؤال پیش مى‏آید که آیا مودّت بدون اطاعت، مى‏تواند هم وزنِ شهادت، مغفرت و ایمان کامل قرار گیرد؟

در همین تفاسیر ذیل این آیه حدیثى از رسول اکرم صلى الله علیه و آله آمده است که:

«ألا و من مات على بغض آل محمد جاء یوم القیامة مکتوب بین عینیه آیس من رحمة الله»، آگاه باشید، هرکه با کینه و بغض آل محمّد بمیرد، روز قیامت مى‏آید در حالى که میان دو

______________________________
(1). کافى، ج 2، ص 18.

(2). بحار، ج 7، ص 186.

(3). بحار، ج 27، ص 167.

(4). بحار، ج 43، ص 362.

تفسیر نور، ج‏8، ص: 397

چشم او نوشته شده: او از رحمت خداوند مأیوس و محروم است.

«ألا و من مات على بغض آل محمد مات کافرا» آگاه باشید، هر که با بغض آل‏محمّد بمیرد، کافر مرده است.

«ألا و من مات على بغض آل محمد لم یشم رائحة الجنة» هر که با بغض آل‏محمّد بمیرد، بوى بهشت را استشمام نمى‏کند.

فخر رازى در تفسیر خود آورده است: همین که آیه مودّت نازل شد از پیامبر اکرم پرسیدند:

قربى‏ چه کسانى هستند که مودّت آنها بر ما واجب است؟

حضرت فرمودند: علىّ و فاطمه و فرزندانش، سپس اضافه مى‏کند که حضرت فرمودند:

«فاطمة بضعة منى یؤذینى ما یؤذیها» فاطمه پاره تن من است هر کس او را اذیّت کند مرا اذیّت کرده و کیفر کسانى که رسول خدا را اذیّت کنند، در قرآن چنین آمده است. «إِنَّ الَّذِینَ یُؤْذُونَ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً مُهِیناً» «1»

1-" احمد" در فضائل الصحابه با سند خود از سعید بن جبیر از عامر چنین نقل مى‏کند: لما نزلت‏ قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏ قالوا:

یا رسول اللَّه! من قرابتک؟ من هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم؟ قال:

على و فاطمه و ابناهما (علیهم السلام) و قالها ثلاثا:" هنگامى که آیه" قُلْ‏

تفسیر نمونه، ج‏20، ص: 411

لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏" نازل شد اصحاب عرض کردند اى رسول خدا! خویشاوندان تو که مودت آنها بر ما واجب است کیانند؟ فرمود: على و فاطمه و دو فرزند آن دو، این سخن را سه بار تکرار فرمود"! «1» 2- در" مستدرک الصحیحین" از امام" على بن الحسین" ع نقل شده که وقتى امیر مؤمنان على ع به شهادت رسید، حسن بن على ع در میان مردم خطبه خواند که بخشى از آن این بود:

انا من اهل البیت الذین افترض اللَّه مودتهم على کل مسلم فقال تبارک و تعالى لنبیه (ص) قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏ وَ مَنْ یَقْتَرِفْ حَسَنَةً نَزِدْ لَهُ فِیها حُسْناً فاقتراف الحسنة مودتنا اهل البیت:

" من از خاندانى هستم که خداوند مودت آنها را بر هر مسلمانى واجب کرده است، و به پیامبرش فرموده: قل لا اسئلکم ... منظور خداوند از" اکتساب حسنه" مودت ما اهل بیت است" «2».

3-" سیوطى" در" الدر المنثور" در ذیل آیه مورد بحث از مجاهد از ابن عباس نقل کرده که در تفسیر آیه" قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبى‏" گفت: ان تحفظونى فى اهل بیتى و تودوهم بى:

" منظور این است که حق مرا در اهل بیتم حفظ کنید، و آنها را به سبب من دوست دارید" «3».

و از اینجا روشن مى‏شود آنچه از ابن عباس بطریق دیگر نقل شده که منظور عدم آزار پیامبر ص به خاطر قرابتش با قبائل مختلف عرب بوده مسلم نیست، زیرا چنان که دیدیم مخالف آن نیز از ابن عباس نقل شده است.

______________________________
(1)" احقاق الحق" جلد 3 صفحه 2،" قرطبى" نیز این روایت را در ذیل آیه مورد بحث آورده (جلد 8 صفحه 5843)

. (2) مستدرک الصحیحین جلد 3 صفحه 172- محب الدین طبرى همین حدیث را در ذخائر صفحه 137 آورده، ابن حجر نیز در" صواعق" صفحه 101 آن را نقل کرده است.

(3) الدر المنثور ذیل آیه مورد بحث- جلد 6 صفحه 7

.

تفسیر نمونه، ج‏20، ص: 412

4-" ابن جریر طبرى" در تفسیرش با سند خود از" سعید بن جبیر" و با سند دیگرى از" عمر بن شعیب" نقل مى‏کند که منظور از این آیه، هى قربى رسول اللَّه (نزدیکان رسول خدا مى‏باشد) «1».

روایات زیادى از طریق شیعه وارد شده است که مراد از «قربى» را معین مى کند. جهت اختصار فقط به برخى اشاره مى‏شود:
1- امام على‏علیه السلام مى فرماید: «فینا فى آل حم آیة لایحفظ مودتنا الاّ کل مؤمن».
«در سوره حم در مورد ما آیه اى است که مودت ما را کسى جز مؤمن نگه نمى دارد.»26
2- امام باقر علیه السلام درباره آیه «قل لا اسألکم علیه اجراً إلا المودة فى القربى» مى فرماید: «هم الائمه»27 یعنى مراد از قربى ائمه اطهارعلیهم السلام مى باشند .
3- در زیارت جامعه کبیره مى خوانیم: «و لکم المودة الواجبه: «و مودتى که واجب شده از آن شماست.»
در منابع اهل سنت نیز روایات زیادى در این موضوع نقل شده که در موارد ذیل مى‏توان آنها را دسته بندى کرد .
1- روایاتى که مراد از «قربى» را «آل محمدصلى الله علیه وآله وسلم» معرفى مى کند. مانند روایت سعید بن جبیر که در ذیل آیه از ابن عباس نقل مى کند : «قربى آل محمد صلى الله علیه وآله وسلم»28
نیز روایت دیگرى از ابن عباس :
«لما نزلت قل لا اسالکم علیه اجراً إلا المودة فى القربى» «قالوا: یا رسول اللَّه من قرابتک هؤلاء الذین وجبت علینا مودتهم قال: على و فاطمة و ابناهما»29.
این روایات به روشنى گویاى این مطلب است که مراد از «قربى» اهل بیت پیامبرعلیهم السلام است .
2- روایت امام سجاد علیه السلام که به مرد شامى فرمود :
«اقرأت آل حم قال قرأت القرآن و لم أقرأ آل حم قال ما قرأت «قل لا أسألکم ...» قال و انکم لانتم هم ؟ قال علیه السلام نعم!»30.
این روایت که در منابع اهل سنت آمده مصداق «قربى» را مشخص مى‏سازد.
3- روایات بسیارى در موضوع حب اهل بیت‏علیهم السلام وارد شده به عنوان مثال : زمخشرى در تفسیرش نقل مى کند:
«الا و من مات على حبّ آل محمّد مات شهیداً الا و من مات على حبّ آل محمد مات مؤمنا مستکمل الایمان ألا و من مات على حبّ آل محمد فتح له فى قبره بابان إلى الجنّة اَلا و من مات على حبّ آل محمد جعل اللَّه قبره مزار ملائکة الرحمة اَلا و من مات على حبّ آل محمد مات على السنّة و الجماعة»31 و کثرت روایات این باب موجب شده که حب اهل‏بیت‏علیهم السلام در میان اهل سنت انکار ناپذیر شود و از بزرگانى همچون شافعى چنین اشعارى سروده شده:
ان کان رفضاً حب آل محمّد
فلیشهد الثقلان انّى رافضى32
«اگر دوستى آل محمد رفض است پس جن و انس شهادت دهند که من رافضى هستم.»
این روایات گر چه گونه صریح اشاره اى به آیه مودت ندارند، اما مى توانند مؤیدى باشند بر اینکه مراد از قربى اهل بیت‏علیهم السلام مى باشد .

از امام سجاد (ع) راجع به آیه مودت سوال شد، امام (ع) در این باره فرمود: "مراد از آیه مودت، دوست داشتن ما ست که اهل بیت حضرت محمد (ص) می‌باشیم."^[۹]

از امام باقر (ع) نقل شده است که ائمه معصومین (ع) مصداق آیه مودت می‌باشند.^[۱۰]

امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: "آیه مودت در‌شان ما اهل بیت اصحاب کساء نازل شد."^[۱۱]

حاکم حسکانی از علمای اهل سنت، هفت روایت را در ذیل این آیه گرد آورده است که منظور از "القربی" را علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) می‌داند.^[۱۲]

همچنین احمد بن حنبل روایت می‌کند: هنگامی که آیه "قل لاّ اسئلکم..." نازل شد، اصحاب به پیامبر(ص) عرض کردند:‌ ای رسول خدا! خویشاوندان تو که مودت آنها بر ما واجب است کیانند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزندانشان و این سخن را سه بار تکرار فرمود.^[۱۳]

مرحوم سید شهاب الدین مرعشی نجفی در شرح احقاق الحق، قریب به پنجاه نفر از علمای بزرگ اهل سنت را نام می‌برد که روایات مربوط به آیه مودت را با سندهای متعدد در کتاب‌های خود آورده است.^[۱۴] سید هاشم بحرانی، نیز در کتاب غایة المرام، ۱۷ روایت از اهل سنت و ۲۲ روایت از شیعه درباره این آیه نقل کرده است.^[۱۵]

اگر به اخباری که از هر دو طرف و هر دو طریق از رسول خدا(ص) رسیده و مردم را در فهم کتاب خدا و معارف اصولی و فروعی دین و بیان حقایق آن، به اهل بیت(ع) ارجاع داده- مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه و...- دقت کافی به عمل آوریم، هیچ شکی برایمان باقی نمی‌ماند که منظور از واجب نمودن مودت اهل بیت و آن را به عنوان اجر رسالت قرار دادن، تنها برای این بوده که این محبت را وسیله‌ای قرار دهد که مردم را به ایشان ارجاع دهد و اهل بیت مرجع علمی مردم قرار گیرند. پس مودتی که اجر رسالت فرض شده، چیزی ماورای خود رسالت و بقاء و دوام آن نیست و مفاد آیه شریفه هیچ تغایری با آیات دیگر که اجر رسالت را نفی می‌کنند، ندارد. بنابر این تفسیر، مودت اهل بیت ادعاءً اجر خوانده شده وگرنه حقیقت آن؛ همان چیزی است که سایر آیات این باب (نفی اجر رسالت) برآن دلالت دارد و چیز دیگر غیر آن را نمی‌گوید، چون اجری که در این آیه درخواست شده، نفعی است که عاید خود بشر می‌گردد نه عاید عترت.^[۱۶]

از امام سجاد (ع) راجع به آیه مودت سوال شد، امام (ع) در این باره فرمود: "مراد از آیه مودت، دوست داشتن ما ست که اهل بیت حضرت محمد (ص) می‌باشیم."^[۹]

از امام باقر (ع) نقل شده است که ائمه معصومین (ع) مصداق آیه مودت می‌باشند.^[۱۰]

امام صادق (ع) نیز می‌فرماید: "آیه مودت در‌شان ما اهل بیت اصحاب کساء نازل شد."^[۱۱]

حاکم حسکانی از علمای اهل سنت، هفت روایت را در ذیل این آیه گرد آورده است که منظور از "القربی" را علی و فاطمه و حسن و حسین (ع) می‌داند.^[۱۲]

همچنین احمد بن حنبل روایت می‌کند: هنگامی که آیه "قل لاّ اسئلکم..." نازل شد، اصحاب به پیامبر(ص) عرض کردند:‌ ای رسول خدا! خویشاوندان تو که مودت آنها بر ما واجب است کیانند؟ فرمود: علی و فاطمه و دو فرزندانشان و این سخن را سه بار تکرار فرمود.^[۱۳]

مرحوم سید شهاب الدین مرعشی نجفی در شرح احقاق الحق، قریب به پنجاه نفر از علمای بزرگ اهل سنت را نام می‌برد که روایات مربوط به آیه مودت را با سندهای متعدد در کتاب‌های خود آورده است.^[۱۴] سید هاشم بحرانی، نیز در کتاب غایة المرام، ۱۷ روایت از اهل سنت و ۲۲ روایت از شیعه درباره این آیه نقل کرده است.^[۱۵]

اگر به اخباری که از هر دو طرف و هر دو طریق از رسول خدا(ص) رسیده و مردم را در فهم کتاب خدا و معارف اصولی و فروعی دین و بیان حقایق آن، به اهل بیت(ع) ارجاع داده- مانند حدیث ثقلین و حدیث سفینه و...- دقت کافی به عمل آوریم، هیچ شکی برایمان باقی نمی‌ماند که منظور از واجب نمودن مودت اهل بیت و آن را به عنوان اجر رسالت قرار دادن، تنها برای این بوده که این محبت را وسیله‌ای قرار دهد که مردم را به ایشان ارجاع دهد و اهل بیت مرجع علمی مردم قرار گیرند. پس مودتی که اجر رسالت فرض شده، چیزی ماورای خود رسالت و بقاء و دوام آن نیست و مفاد آیه شریفه هیچ تغایری با آیات دیگر که اجر رسالت را نفی می‌کنند، ندارد. بنابر این تفسیر، مودت اهل بیت ادعاءً اجر خوانده شده وگرنه حقیقت آن؛ همان چیزی است که سایر آیات این باب (نفی اجر رسالت) برآن دلالت دارد و چیز دیگر غیر آن را نمی‌گوید، چون اجری که در این آیه درخواست شده، نفعی است که عاید خود بشر می‌گردد نه عاید عترت.^[۱۶]