نور در حرم نور

(اصل مطلب برگرفته از کتاب ادب و فنای مقربان)

معنای زیارت

زیارت در روایات اهل سنت

عبدالله پسر خلیفه ی دوم از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود "من جائنی زائرا لا تحمله الا زیارتی، کان حقّا علیّ ان اکون له شفیعاً یوم القیامه" متتبع بزرگ علامه امنی رحمه الله این حدیث را از شانزده اتن از محدثان و حفّاظ اهل سنت نقل کرده است.

همچنین آورده است چهل و یک نفر از بزرگان آنان از عبدالله بن عمر نقل کرده اند که پیعمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس قبر مرا زیارت کند، شفاعت من بر او واجب می شود. "من زار قبری وجبت له شفاعتی" آن عالم امین افزون بر این دو روایت، بیست روایت دیگر نیز از منابع اهل سنت نقل کرده است

عبدالله پسر خلیفه ی دوم از رسول اکرم صلی الله علیه و آله نقل کرده است که فرمود "من جائنی زائرا لا تحمله الا زیارتی، کان حقّا علیّ ان اکون له شفیعاً یوم القیامه" متتبع بزرگ علامه امنی رحمه الله این حدیث را از شانزده اتن از محدثان و حفّاظ اهل سنت نقل کرده است.

همچنین آورده است چهل و یک نفر از بزرگان آنان از عبدالله بن عمر نقل کرده اند که پیعمبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هر کس قبر مرا زیارت کند، شفاعت من بر او واجب می شود. "من زار قبری وجبت له شفاعتی" آن عالم امین افزون بر این دو روایت، بیست روایت دیگر نیز از منابع اهل سنت نقل کرده است

روایات در باب زیارت ائمه بسیار زیاد است بستگی به دسته بندی و وقت و ... دارد. روایاتی که در زیر می آید روایاتی ست که در کتاب ادب فنا آمده است

بعد از گفتن همه ی این روایات، این روایات مدخل بسیار مناسبی برای ورود به زیارت جامعه ی کبیره میباشند. یعنی روایاتی که ثواب هایی که گفته شده است را موقوف بر معرفت کرده اند. از آنجا که زیارت جامعه ی کبیره از جهت معرفت دهی کم نظیر مینماید، بلکه بی نظیر، جایگاه بسیار والایی بین بقیه ی زیارت نامه ها پیدا میکند. یعنی اگر کسی از قبل این زیارت را فراگرفته باشد و به مقداری که عقول ما دست پیدا میکند به معانی آن دست پیدا کرده باشد بعد حضرات علیهم السلام را با این زیارت نامه زیارت کند میتواند امید وار باشد که آن ثواب ها را برای خود ثبت کرده.

شیعیان معتقدند اهل‌بیت علیهم السلام به فضل و اذن الهی صاحب کرامت‌اند و می‌توانند معجزاتی بسیار شگفت‌آورتر از معجزات حضرت عیسی علیه السلام  انجام دهند؛ اما غالباً این علم کلی به‌اندازه لحظه تماشای منظره شفاگرفتن بیمار تأثیر ندارد. دیدن نمونه‌ای عینی چنان در ما اثر می‌گذارد که شاید صد برهان، آن تأثیر را نداشته باشد. حتی گاه اثر شنیدن داستانی واقعی از شخصی مطمئن، به‌طوری‌ که معلوم باشد در چه زمانی، چه مکانی و برای چه کسی اتفاق افتاده است، از اثر دلایل کلی بیشتر است؛ چون مصداقی خاص و عینی است. گاه نیز ممکن است فردی به‌واسطه آیات و روایات به کرامات برخی بندگان الهی علم پیدا کند؛ اما وقتی مثلاً شفای بیماری را با چشم خود ببیند به آن واقعیت بیشتر پی می‌برد و آن را با تمام وجود می‌پذیرد.

یکی از استادان فاضل حوزه و دانشگاه(2) نمونه‌ای عینی از کرامات ائمه علیهم السلام را این‌گونه نقل کرده‌اند:

مکرر شنیده بودم امام رضا علیه السلام  کرامات زیادی دارند، ولی خیلی دوست داشتم آن را با چشم خود ببینم. به امید دیدن معجزه‌ای از امام رضا علیه السلام  بار سفر به مشهد مقدس را بستم و شبی بعد از نماز مغرب ‌و ‌عشا تا صبح در کنار بیمارانی که برای شفا گرفتن دخیل بسته بودند نشستم.

1. طه (20)،‌ 92 و 93. «اى هارون، وقتى دیدى آنها گمراه شدند چه چیز مانع تو شد * که از من پیروى کنى؟ آیا از فرمانم سر باز زدى؟».

2. حضرت حجت‌الاسلام والمسلمین سیداسحاق حسینی کوهساری.

نابینایی را زیر نظر گرفتم که حتی عضو چشم را هم نداشت؛ به‌گونه‌ای ‌که جای چشم در صورتش صاف بود. به دلم گذشت که از خداوند متعال بخواهم شفا یافتن او را به چشم خود ببینم. جایی را برای نشستن انتخاب کردم که مقابل آن مرد نابینا باشد و مشغول زیارت و دعا شدم. دوست من رفت و فقط من آنجا به مؤمن نابینا چشم دوخته بودم. سرانجام نزدیکی‌های صبح با چشم خود دیدم که گویا صورت او را نقاشی می‌کنند و برای او چشم می‌کشند؛ شکافی در محل چشم در صورتش پیدا شد و کم‌کم چشمی نمایان شد! صیحه‌ای کشیدم و از هوش رفتم.

اثر دیدن چنین منظره‌ای، حتی شنیدن داستان آن، بسیار فراتر از این است که کسی به‌طور کلی بگوید حضرت رضا علیه السلام تاکنون ده‌ها کور را شفا داده‌اند. یقین در اصطلاح خاص، علمی است که بر اثر تماس با واقعیت عینی در انسان شکل می‌گیرد و منشأ اثر می‌شود و ایمان انسان را تقویت می‌کند. ما به‌صورت کلی می‌دانیم که خداوند متعال هر کار ممکنی را می‌تواند انجام دهد: إِنَّ اللهَ عَلى‏ کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیر.(1)نیز می‌دانیم که خداوند رازق است و به برخی روزیِ بی‌حساب می‌دهد:وَاللهُ یَرْزُقُ مَن یَشَاء بِغَیْرِ حِسَابٍ.(2) اما اگر با چشم خود ببینیم که خداوند به کسی بدون واسطه‌های ظاهری روزی می‌دهد ـ ‌آن‌گونه که به حضرت مریم روزی می‌داد‌ ـ اثر دیگری در ما خواهد گذاشت.

اگر بخواهیم به چنین یقینی دست یابیم، باید به واقعیات خارجی توجه، و آنها را به‌طور مستقیم تجربه کنیم. امکان حصول علمی یقینی که ناشی از تجربه شخصی باشد، نه تحلیل‌های کلی عقلی و شرعی، بسیار محدود است؛ اما انسان می‌تواند از تجربیات دیگران استفاده کند و از راه شنیدن از دیگران به چنین قضایای یقینی علم پیدا کند. چنین علمی در انسان بسیار تأثیرگذار خواهد بود.

1. نحل (16)، 77. «درحقیقت، خدا بر هر‌چیزى تواناست».

2. نور (24)، 38. «و خدا[ست که‏] هرکه را بخواهد بى‏حساب روزى مى‏دهد».

آیت‌الله العظمی اراکیرحمه الله شب‌ها در مدرسه فیضیه قم نماز جماعت می‌خواندند. وقتی از مدرسه فیضیه بیرون می‌آمدند، مقید بودند در صحن، بر قبری فاتحه بخوانند. یکی از دوستان ایشان علت این تقیّد را پرسیده بود. ایشان فرموده بودند: «این شخص بر من حق بزرگی دارد؛ چراکه در محضر آیت‌الله‌سیدمحمدتقی خوانساریرحمه الله داستانی نقل کرد که بر ایمان من افزوده شد. من وظیفه خودم می‌دانم که اگر کار دیگری از دست من برنمی‌آید، دست‌کم هرشب برای او فاتحه بخوانم». همان‌گونه‌که دیدیم، نقل داستان می‌تواند تأثیر زیادی در تقویت ایمان یک مرجع تقلید داشته باشد، به‌گونه‌ای‌که بر خود وظیفه می‌داند برای شکر این نعمت، هر شب بر قبر گوینده داستان حاضر شود و فاتحه بخواند. داستان مذکور از این قرار است:

آیت‌الله شیخ‌حسنعلی نخودکیرحمه الله در مشهد بودند که شنیدند برادرشان در اصفهان از دنیا رفته است. ایشان بسیار متأثر می‌شوند و چون برادرشان حق زیادی بر گردن مرحوم شیخ داشته‌ است، تصمیم می‌گیرند به او خدمتی کنند. به دل ایشان گذشت که از امام رضا علیه السلام درخواست تفضلی کنند که آن شب به قم تشریف ببرند و سفارش برادرشان را، که در آنجا دفن شده است، به خواهرشان حضرت معصومهعلیهاالسلام بفرمایند. ایشان نقل می‌کنند که به حرم رفتم و از حضرت درخواست کردم. صبح شخصی آمد و گفت: «خوابی دیده‌ام اگر ممکن است تعبیر آن را برای من بگویید. خواب دیدم که می‌خواهم به زیارت حضرت رضا علیه السلام در حرم مشرف شوم، ولی به من گفتند حضرت به قم تشریف برده‌اند تا سفارش برادر شیخ‌حسنعلی را به حضرت معصومهعلیهاالسلام بفرمایند». ایشان گریستند و فهمیدند که رؤیای آن شخص صادق بوده است و درخواستشان از امام رضا علیه السلام اجابت شده است.

شاید حکمت اینکه خدای متعال در قرآن کریم بسیاری از داستان‌ها را با اسم و مشخصات نقل می‌کند این باشد ‌که اثر بیشتری در روح شنونده بگذارد؛ مثلاً داستان اصحاب کهف را با جزئیات آن نقل می‌کند و اینکه چند سال به خواب رفتند: وَلَبِثُوا

فی‏ کَهْفِهِمْ ثَلاثَ مِائَةٍ سِنینَ وَازْدَادُوا تِسْعاً.(1) یا اینکه سگی که همراه آنها بود چگونه خوابیده بود: وَکَلْبُهُمْ باسِطٌ ذِراعَیْهِ بِالْوَصید.(2)

به‌هرحال، مقام نورانیت اهل‌بیتصلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین مقامی است که واسطه فیض الهی با همه عوالم است. یعنی، آن‌قدر این مقام ارزش دارد که همه برکات سایر عوالمْ شعاعی از وجود آن‌هاست. آن‌ها هدف اصلی خلقت الهی هستند و چیزهای دیگر طفیلی آن‌هایند. در حدیث کساء می‌خوانیم که اگر به‌سبب وجود شما نبود، آسمان و زمین و ماه و خورشیدی خلق نمی‌شد. اجازه بدهید، برای تقریب به ذهن، مثالی از عالم جسمانی خودمان بزنیم. فرض کنید، در منطقه‌ای معدنِ الماسی وجود دارد که هر گرم یا حتی هر قیراط آن ارزش بسیار زیادی دارد، منتها این الماس‌ها در اعماق معدن ذغال‌سنگ قرار دارند و باید آن‌ها را به‌سختی استخراج کرد. فرض کنید سرمایه‌داری بیاید، این زمین را بخرد، استخراج از معدن را آغاز کند، سنگ‌ها و خاک‌هایش را کنار بریزد تا به آن عمقی از زمین برسد که معدن الماس هست، و از میان خروارها ذغال‌سنگ، چند گرم الماس پیدا بکند، آیا می‌توان گفت او به هدف ذغال سنگ این کارها را کرده است؟ اگر کسی بپرسد شما این زمین را برای چه خریدید، پاسخ الماس خواهد بود. بله، از ذغال‌سنگ‌هایش هم استفاده می‌شود، اما هدف اصلی الماس بود. در واقع، در کنار الماس، مقداری ذغال‌سنگ هم استخراج شد. اگر الماسی در کار نبود، این همه پول خرج نمی‌شد و ذغال‌سنگ طفیلی الماس است. البته، ذغال‌سنگ هم چیز کم ارزشی نیست و خدمت‌های زیادی به تمدن بشری کرده است و حتی هنوز هم بسیاری از قطارها با ذغال‌سنگ کار می‌کند، اما ذغال‌سنگ، در مقایسه با الماس، ارزش ندارد. در مقام تشبیه، انوار اهل‌بیت مانند آن الماس‌هایی‌اند که هدف اصلی خلقت هستند. اینکه آن‌ها چه مقامی دارند و چقدر می‌ارزند، ما نمی‌توانیم درک کنیم. ارزش آن‌ها با اعداد و ارقامی که با آن آشنا هستیم، محاسبه نمی شود. گاه، با یک اشاره‌ اهل‌بیت و حتی با اشاره‌ای از امام‌زاده‌ها، بیماری شفا می‌یابد که میلیون‌ها برای او خرج کرده‌اند و درمان نشده است. صدها و هزارها نمونه‌ این‌چنینی داریم و برخی از نزدیک دیده‌اند که در حرم حضرت رضاصلوات‌الله‌علیه، عده‌ای شفا پیدا کرده‌اند.

چند ماه پیش، در مشهد، به خدمت مقام معظم رهبری شرفیاب شدم. صحبت از کرامات حضرت رضاعلیه‌السلام شد. ایشان فرمودند که برای مشهدی‌ها کرامات حضرت رضاعلیه‌السلام چیزی عادی است و آن‌ها از این مسئله که بگویند امروز حضرت کوری یا معلولی را شفا داد، هیچ تعجبی نمی‌کنند. آقا فرمودند: من بچه بودم که به مسجد پدرم در بازار می‌رفتیم. این مسجد معروف بود به مسجد ترک‌ها. در مسجد، مکبری بود به نام کربلایی که نابینا بود و حتی به او کربل رضای عاجز می‌گفتند. (آقا فرمودند که مشهدی‌ها به نابینا عاجز می‌گویند.) کربلایی رضای عاجز به مسجد می‌آمد و تکبیر می‌گفت. ما بچه بودیم و سال‌ها بود که او را می‌شناختیم و کوری او را دیده بودیم. روزی من پیش پدرم بودم که این کربلایی رضا آمد، اما بینا شده بود. پدرم از او پرسید: کربلایی رضا من را می‌بینی؟ گفت: بله آقا و سپس قیافه پدر من را شرح داد. پدرم شنیده بودند که کربلایی شفا گرفته است و می‌خواستند خودشان ببینند. من هم آن‌جا بودم و دیدم همان کربلایی رضایی که هر روز کور می‌آمد، امروز بینا شده بود. این کربلایی دختری داشت که در وقت کوری دست کربلایی را می‌گرفت و پدر نابینایش را به مسجد می‌آورد. بعد از اینکه در مسجد مستقر می‌شد، دیگر به کسی نیاز نداشت. ما جستجو کردیم که چرا شفا داده‌اند. گفتند: سال‌ها بود که این دختر بچه دست کربلایی را می‌گرفت و به مسجد می‌آورد. کم‌کم دختر بزرگ شد و به‌اصطلاح آب و رنگی پیدا کرده بود. روزی بعضی از بچه‌های بازار متلکی گفته بودند و کربلایی هم شنیده بود. او نتوانسته بود تحمل کند و به دخترش گفته بود دست من را بگیر و مرا به حرم ببر. در حرم، کربلایی به دخترش می‌گوید تو برو خانه من این‌جا می‌مانم. او به امام رضاعلیه‌السلام عرض کرده بود: آقا! من سال‌هاست که نابینا هستم و حتی یک‌بار هم گله نکردم، زندگی من با فقر گذشته است، اما یک‌بار هم گله نکردم و گفتم تقدیر خداست و من هم راضی هستم به رضای خدا، اما تعرض به ناموسم را تحمل نمی‌کنم؛ یا من را شفا بدهید یا همین‌جا مرگم بدهید. من دیگر طاقت ندارم متلک‌های مردم را به ناموس خودم تحمل کنم. کربلایی به حضرت متوسل می‌شود و بعد از مدتی خوابش می‌برد. در خواب، حضرت رضاعلیه‌السلام او را شفا می‌دهند. مقام معظم رهبری خودشان این داستان را نقل کردند و فرمودند من خودم این جریان را دیده‌ام، وگرنه برای مردم مشهد این چیزها خیلی عادی است و آن‌ها هر روز از این چیزها می‌بینند.

معنای این حکایت چیست؟ امام رضایی که هزار سال پیش از دنیا رفته، آن‌جا دفن شده است با کدام گوش می‌شنود؟ چطور اراده می‌کند که فردی را شفا بدهد؟ آدم مرده‌ای که هزار سال پیش، این‌جا دفن شده است، چگونه چشم نابینایی را بینا می‌کند؟ با چه ابزاری، با چه عمل جراحی‌ای و با چه دارویی؟ هیچ‌کدام از این‌ها در کار نبوده است و فقط اراده و توجه حضرت چنین کاری را کرده است. توجه حضرت رضاعلیه‌السلام فرد نابینایی را بینا می‌کند که سی یا چهل سال کور و اصلاً معروف به عاجز و نابینا بوده است. این چه قدرتی است؟ با چه چیزی می‌توان این قدرت را سنجید؟ چقدر می‌ارزد؟ در چنین مواردی است که انسان می‌تواند حدس بزند که پیامبر و امامانعلیهم‌الصلاه‌والسلامچه مقامی دارند. آن‌ها چه قدرتی دارند که برای مثال در ایام شلوغ، همزمان، سخن میلیون‌ها انسان را می‌شنوند؟ نیمه‌شب‌هایی که در جمکران، چند میلیون انسان با هم می‌گویند یا صاحب‌الزمان، امام عصرعجل‌الله‌تعالی‌فرجه چند تا از این درخواست‌ها را می‌شنود؟ خود امام کجاست؟ بر فرض که همین جا هم باشد، اما چگونه چندمیلیون صدا می‌شنود؟ چطور صداها را از هم تشخیص می‌دهد؟ همزمان، افرادی با زبان‌های فارسی، عربی، ترکی، انگلیسی و اردو سخن می‌گویند، او چگونه حاجت‌شان را در می‌یابد؟ چگونه حاجتشان روا می‌کند؟ این قدرت از کجاست و چه چیزی است که این‌ها را درک می‌کند؟ آیا همان سلول‌های مغز است؟! همان سلول‌های مغزی که من و شما هم داریم و بعد از مرگ، از کار می‌افتد! یا اینکه این نورانیت چیز دیگری است که نمی‌دانیم اسمش را چه بگذاریم و لذا می‌گوییم نور. همان‌طورکه درباره خدای متعال هم می‌گوییم خدا نور است. قرآن می‌فرماید: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ».1 تعبیر، تعبیری مقدس است؛ چیزی را که نمی‌دانیم حقیقتش چیست، می‌گوییم نور است؛ اما مراد از آن نور این نور عادی نیست.

زیارت جامعه که دارای مضامین بسیار عالی است و از زبان امام هادی(ع) و در پاسخ به خواسته‌ی یکی از ارادتمندان اهل بیت(ع) صادر شده، اگرچه به شیوه‌ی خطابی و گفتاری است؛ اما درحقیقت بیانگر مقام والای امامت است که از طرف امام معصوم(ع) بیان گردیده است. این زیارت را شیخ طوسی در تهذیب و صدوق در فقه و عیون اخبارالرضا به سند خود ازشخصی به نام نخعی نقل کرده‌اند که گفت: به علی بن محمد بن علی بن موسی بن جعفربن محمد بن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب‌(ع) عرض کردم:‌ ای فرزند رسول خدا، مرا گفتاری بیاموز که هر وقت خواستم هریک از شما را زیارت کنم همان سخن را درمحضرش بگویم.

امام هادی‌(ع)درپاسخ وی فرمود:

«هر زمانی که به آستان (امامی رسیدی) در آنجا بایست و شهادتین را درحال غسل و طهارت بر زبان جاری کن، وقتی نگاهت به قبر افتاد نخست سی مرتبه الله اکبر بگو و چند قدم راه برو، البته با کمال وقار و آرامش بسیار، گام‌های خود را کوتاه بردار و بار دیگر بایست و سی مرتبه تکبیر را بر زبان جاری کن، سپس نزدیک قبر شو و این بار چهل مرتبه تکبیر بگو تا یکصد مرتبه کامل شود آنگاه او را با جملات زیر زیارت کن...».

این زیارت عارفانه که انشاء و گفتار امام هادی(ع) نسبت به سایر امامان(ع) است از زیبایی‌های خاصی برخوردار می‌باشد. در این زیارت که آن را به حق می‌توان ارادتنامه نامید، حضرت به بیش از دویست فضیلت و منقبت از اهل بیت(ع) اشاره می‌کند که با در نظرگرفتن این فضیلت‌ها در کنار سایر معارف، اهمیت این عرفان‌نامه برهمگان آشکار می‌گردد:

- اولین ویژگی این زیارت آن است که امام(ع) ما را با آداب سخن گفتن با امام آشنا می‌کند که نخست با سلام و درود بر آن امام شروع می‌شود و پس از برشمردن برخی مناقب و اوصاف او، با جمله «و رحمت الله و برکاته» به پایان می‌رسد.

در این ارادتنامه، امام‌(ع) به رابطه‌ی امامان(ع) با خداوند اشاره کرده و به جایگاه خدا در نظر امامان معصوم(ع) پرداخته است.

- امام به عملکرد معصومین(ع دربرابر دین خدا و اجرای تعهد و میثاقی که داشته‌اند اشاره می‌کند.

- بیان دیگر امام هادی(ع) این است که حق، همراه امامان است و هرگز از آنان جداشدنی نیست و هرکه از آنان دور شود گمراه خواهدشد.

- امام با اشاره به جایگاه رفیع امامان(ع) دراسلام و مسلمانان، تصریح می‌کند که آنان شاهراه و راه راست و گواهان در دین و آن امانتی هستند که حفظش بر مردم واجب است.

- دراین زیارت امام(ع) با بیان شیرین به ما تعلیم می‌دهد که درمحضر ائمه به فضل و رتبه و مقام رفیع و حق عظیمشان اعتراف کنیم.

- براساس مضمون این زیارت ما باید آمادگی خود را جهت دفاع از امامان نشان دهیم.

- امام دراین زیارت به نکته‌ی بسیار مهمی اشاره می‌کند و آن این که تمام اعمال به پیروی از امامان مقبول می‌افتد و ده‌ها نکته دیگر که هر خواننده را به حیرت وا می‌دارد.