نور در حرم نور

و قوله: «إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً تعلیل للنهی عن القنوط و إعلام بأن جمیع الذنوب قابلة للمغفرة فالمغفرة عامة لکنها تحتاج إلى سبب مخصص و لا تکون جزافا، و الذی عده القرآن سببا للمغفرة أمران: الشفاعة^[1] و التوبة لکن لیس المراد فی قوله: «إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً» المغفرة الحاصلة بالشفاعة لأن الشفاعة لا تنال الشرک بنص القرآن فی آیات کثیرة و قد مر أیضا أن قوله‏: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَکَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِکَ لِمَنْ یَشاءُ:» النساء:- 48 ناظر إلى الشفاعة و الآیة أعنی قوله: «إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً» موردها الشرک و سائر الذنوب.

فلا یبقى إلا أن یکون المراد المغفرة الحاصلة بالتوبة و کلامه تعالى صریح فی مغفرة الذنوب جمیعا حتى الشرک بالتوبة.

اگر حال بسیارى از مجرمان را در نظر بگیریم که بعد از انجام گناهان کبیره چنان ناراحت و پشیمان مى‏شوند که باور نمى‏کنند راه بازگشتى به روى آنها باز باشد و آن چنان خود را آلوده مى‏دانند که با هیچ آبى قابل شستشو نیستند مى‏پرسند آیا به راستى گناهان ما قابل بخشش است؟ آیا راهى به سوى خدا براى ما باز است؟ آیا پلى در پشت سر ما وجود دارد که ویران نشده باشد؟ مفهوم آیه را به خوبى درک مى‏کنیم، زیرا آنها آماده هر گونه توبه‏اند ولى گناه خود را قابل بخشش نمى‏دانند، مخصوصا اگر بارها توبه کرده باشند و شکسته باشند. این آیه به همه آنها نوید مى‏دهد که راه به روى همه شما باز است.

از مشکلات مهمى که بر سر راه مسائل تربیتى وجود دارد احساس گناهکارى بر اثر اعمال بد پیشین است، مخصوصا زمانى که این گناهان سنگین باشد که این فکر دائما در نظر انسان مجسم مى‏شود که اگر بخواهد مسیر خود را به سوى پاکى و تقوا تغییر دهد، و به راه خدا باز گردد چگونه مى‏تواند از مسئولیت سنگین گذشته خود را برهاند، این فکر مانند کابوسى وحشتناک بر روح او سایه مى‏افکند، و چه بسا او را از تغییر برنامه زندگى و گرایش به پاکى باز مى‏دارد به او مى‏گوید توبه کردن چه سود؟! زنجیر اعمال گذشته‏ات همچون یک طوق لعنت بر دست و پاى تو است، اصلا تو رنگ گناه پیدا کرده‏اى، رنگى ثابت و تغییرناپذیر! کسانى که با مسائل تربیتى و گنهکاران توبه کار سر و کار دارند آنچه را گفتیم به خوبى آزموده‏اند، آنها مى‏دانند که این چه مشکل بزرگى است؟ در فرهنگ اسلامى که از قرآن مجید گرفته شده این مشکل حل شده، و توبه و انابه را هر گاه با شرائط همراه باشد وسیله قاطعى براى جدا شدن از گذشته، و آغاز یک زندگى جدید، و حتى" تولد ثانوى" مى‏داند کرارا در روایات در باره بعضى از گنهکاران مى‏خوانیم کمن ولدته امه:" او همانند کسى است که از مادر متولد شده"! به این ترتیب قرآن درهاى لطف الهى را به روى هر انسانى در هر شرائطى و با هر گونه بار مسئولیتى باز مى‏گذارد و نمونه زنده‏اش آیات فوق است که با انواع لطائف بیان مجرمان و گناهکاران را به سوى خدا دعوت مى‏کند و به آنها قول مى‏دهد که مى‏توانند خود را از زندگى گذشته به کلى جدا کنند.

بعضى از مفسران شان نزولهایى براى آیات فوق ذکر کرده‏اند که احتمالا همه از قبیل" تطبیق" است، نه" شان نزول".

از جمله داستان" وحشى" است که در میدان احد بزرگترین جنایت را مرتکب شد، و عموى پیامبر ص حمزه آن افسر شجاعى که جان خود را همه جا سپر براى پیامبر ص مى‏ساخت به طرز ناجوانمردانه‏اى شهید کرد، هنگامى که اسلام اوج گرفت مسلمانان در همه جا پیروز شدند وحشى مى‏خواست اسلام بیاورد اما مى‏ترسید اسلامش مورد قبول واقع نشود که آیه فوق نازل گردید و او اسلام آورد، پیامبر ص از او پرسید:" عمویم حمزه را چگونه کشتى"؟ وحشى ماجرا را شرح داد پیامبر ص سخت گریه کرد، توبه او را پذیرا شد ولى به او فرمود:

غیب وجهک عنى فانى لا استطیع النظر الیک فلحق بالشام فمات فى الخمر

" در برابر چشمان من هرگز ظاهر مشو چرا که نمى‏توانم به تو نگاه کنم، وحشى به سوى شام رفت و سرانجام در سرزمین خمر از دنیا رفت.

بعضى سؤال کردند آیا این آیه تنها در باره او است یا همه مسلمین را شامل‏

مى‏شود فرمود همه را شامل مى‏شود.

دیگر داستان مرد" نباش" است (کسى که قبرها را مى‏شکافت و کفن مردگان را باز مى‏کرد و با خود مى‏برد) که فشرده‏اش چنین است:

" جوانى گریان خدمت پیامبر ص آمد و سخت ناراحت بود و مى‏گفت از خشم خدا مى‏ترسم.

فرمود: شرک آورده‏اى؟! گفت: نه.

فرمود: خون ناحق ریخته‏اى؟

عرض کرد: نه.

فرمود: خدا گناه تو را مى‏آمرزد هر قدر زیاد باشد.

عرض کرد: گناه من از آسمان و زمین و عرش و کرسى بزرگتر است.

فرمود: گناهت از خدا هم بزرگتر است؟! عرض کرد: نه خدا از همه چیز بزرگتر است.

فرمود: برو (توبه کن) که خداى عظیم گناه عظیم را مى‏آمرزد.

بعد فرمود: بگو ببینم گناه تو چیست؟

عرض کرد: اى رسول خدا ص از روى تو شرم دارم که بازگو کنم.

فرمود: آخر بگو ببینم چه کرده‏اى؟! عرض کرد: هفت سال نبش قبر مى‏کردم، و کفنهاى مردگان را برمى‏داشتم تا اینکه روزى به هنگام نبش قبر به جسد دخترى از انصار برخورد کردم، بعد از آنکه او را برهنه کردم دیو نفس در درونم به هیجان در آمد ... (سپس ماجراى تجاوز خود را شرح مى‏دهد).

هنگامى که سخنش به اینجا رسید پیامبر ص سخت برآشفت و ناراحت شد فرمود:

این فاسق را بیرون کنید، و رو به سوى او کرده اضافه نمود: تو چقدر به دوزخ نزدیکى؟! جوان بیرون آمد سخت گریه مى‏کرد، سر به بیابان گذاشت و عرض مى‏کرد:

اى خداى محمد ص! اگر توبه مرا مى‏پذیرى پیامبرت را از آن با خبر کن و اگر نه آتشى از آسمان بفرست و مرا بسوزان و از عذاب آخرت برهان، اینجا بود که پیک وحى خدا بر پیامبر نازل شد و آیه" قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا ..." را بر آن حضرت خواند"^[1].

تلاوت این آیه از سوى جبرئیل در اینجا ممکن است به عنوان نخستین بار نباشد که جنبه شان نزول پیدا کند، بلکه تکرار آیه‏اى باشد که قبلا نازل شده براى تاکید و توجه بیشتر و اعلام قبول توبه آن مرد گنهکار.

باز تکرار مى‏کنیم که اینگونه اشخاص که بار سنگین از گناه را به دوش مى‏کشند مسئولیت سنگینترى در مقام جبران از طریق اعمال صالح خود دارند.

فخر رازى شان نزول دیگرى براى آیات فوق آورده است، نقل مى‏کند بعضى گفته‏اند: این آیات در باره اهل مکه نازل شده، آنها مى‏گفتند: محمد ص چنین فکر مى‏کند که هر کس پرستش بت کند یا دستش به خون انسانى آغشته شود هرگز بخشوده نخواهد شد، در عین حال به ما مى‏گوید اسلام بیاورید، ما چگونه اسلام بیاوریم در حالى که هم بت پرستیده‏ایم و هم خون بى‏گناهان ریخته‏ایم؟! (آیات فوق نازل شد و درهاى توبه را به روى آنان گشود)^[2].

عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع‏ فِی قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ لَکُمْ جَمِیعاً الذُّنُوبَ قَالَ فَقُلْتُ لَیْسَ هَکَذَا نَقْرَأُ فَقَالَ یَا بَا مُحَمَّدٍ فَإِذَا غَفَرَ الذُّنُوبَ جَمِیعاً فَلِمَنْ یُعَذِّبُ وَ اللَّهِ مَا عَنَى مِنْ عِبَادِهِ غَیْرَنَا وَ غَیْرَ شِیعَتِنَا وَ مَا نَزَلَتْ إِلَّا هَکَذَا إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ لَکُمْ جَمِیعاً الذُّنُوبَ.

عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ سَمِعْتُهُ یَقُولُ‏ التَّائِبُ مِنَ الذَّنْبِ کَمَنْ لَا ذَنْبَ‏ لَهُ‏ وَ الْمُقِیمُ عَلَى الذَّنْبِ وَ هُوَ مُسْتَغْفِرٌ مِنْهُ کَالْمُسْتَهْزِئِ.

ِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ‏ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ بَعَثَ نَبِیّاً مِنْ أَنْبِیَائِهِ إِلَى قَوْمِهِ وَ أَوْحَى إِلَیْهِ أَنْ قُلْ لِقَوْمِکَ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْیَةٍ وَ لَا نَاسٍ کَانُوا عَلَى طَاعَتِی فَأَصَابَهُمْ فِیهَا سَرَّاءُ فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أُحِبُّ إِلَى مَا أَکْرَهُ إِلَّا تَحَوَّلْتُ لَهُمْ عَمَّا یُحِبُّونَ إِلَى مَا یَکْرَهُونَ وَ لَیْسَ مِنْ أَهْلِ قَرْیَةٍ وَ لَا أَهْلِ بَیْتٍ کَانُوا عَلَى مَعْصِیَتِی فَأَصَابَهُمْ فِیهَا ضَرَّاءُ فَتَحَوَّلُوا عَمَّا أَکْرَهُ إِلَى مَا أُحِبُّ إِلَّا تَحَوَّلْتُ لَهُمْ عَمَّا یَکْرَهُونَ إِلَى مَا یُحِبُّونَ وَ قُلْ‏ لَهُمْ إِنَّ رَحْمَتِی سَبَقَتْ غَضَبِی فَلَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَتِی فَإِنَّهُ لَا یَتَعَاظَمُ عِنْدِی ذَنْبُ عَبْدٍ أَغْفِرُهُ وَ قُلْ لَهُمْ لَا یَتَعَرَّضُوا مُعَانِدِینَ‏[1] لِسَخَطِی وَ لَا یَسْتَخِفُّوا بِأَوْلِیَائِی فَإِنَّ لِی سَطَوَاتٍ عِنْدَ غَضَبِی لَا یَقُومُ لَهَا شَیْ‏ءٌ مِنْ خَلْقِی‏[2].

قَالَ سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع یَقُولُ‏ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ رَجُلٍ أَضَلَّ رَاحِلَتَهُ وَ زَادَهُ‏[3] فِی لَیْلَةٍ ظَلْمَاءَ فَوَجَدَهَا فَاللَّهُ أَشَدُّ فَرَحاً بِتَوْبَةِ عَبْدِهِ مِنْ ذَلِکَ الرَّجُلِ بِرَاحِلَتِهِ حِینَ وَجَدَهَا.

            فی المجمع، عن أمیر المؤمنین (ع) أنه قال: ما فی القرآن آیة أوسع من: «یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ‏» الآیة.

در تمام کلمات این آیه لطف و مهر الهى نهفته است:

1. پیام بشارت را رسول خدا صریحاً اعلام کند. «قُلْ»

2. خداوند انسان را مخاطب قرار داده است. «یا»

3. خداوند همه را بنده‏ى خود و لایق دریافت رحمتش دانسته است. «عِبادِیَ»

4. گناهکاران بر خود ستم کرده‏اند و به خدا ضررى نرسانده‏اند. «أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ»

5. یأس از رحمت، حرام است. «لا تَقْنَطُوا»

6. رحمت او محدود نیست. «رَحْمَةِ اللَّهِ» ( «رَحْمَةِ اللَّهِ» به جاى «رحمتى» رمز جامعیّت رحمت است، چون لفظ «اللَّهِ» جامع‏ترین اسم اوست).

7. وعده‏ى رحمت قطعى است. «إِنَّ اللَّهَ»

8. کار خداوند بخشش دائمى است. «یَغْفِرُ»

9. خداوند همه‏ى گناهان را مى‏بخشد. «الذُّنُوبَ»

10. خداوند بر بخشش همه‏ى گناهان تأکید دارد. «جَمِیعاً»

11. خدا بسیار بخشنده و رحیم است. «إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِیمُ»

خداوند با این همه رأفت و مهربانى اعلام مى‏کند که تهدیدهاى آیات قبل، براى تربیت انسان‏هاست نه انتقام و کینه.