نور در حرم نور

مهجوریت قرآن در تلاوت را در دو بخش میتوان بررسی نمود:

1. تلاوت نکردن: دسترسی مردم به قرآن بسیار آسان است، اما با وجود این اندک افرادی در برنامه زندگی خود زمانی را به تلاوت و انس با قرآن اختصاص میدهند و بهرغم تأکید فراوان قرآن و توصیه پیشوایان دین به تلاوت آن، بسیاری از مردم از نعمت تلاوت و آثار ارزشمند آن بیبهرهاند. قرآن کریم میفرماید: «فَاقْرَأُوا مَا تَیسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ» مزمل/20؛ آنچه برای شما میسر است، قرآن بخوانید.

امام صادق علیهالسلام میفرماید: «قاری قرآن به سه چیز نیاز دارد: دلی خاشع، بدنی فارغ، جایی خالی، و چون دل او برای خدا خاشع گردید، شیطان رجیم از او گریزان خواهد شد»4.

برای تلاوت قرآن آداب فراوانی ذکر شده است که به مهمترین آنها اشاره میشود.

1. تعظیم: پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «قرآن پس از خدای متعال، از هر چیزی برتر است. هر که قرآن را محترم و بزرگ شمرد، خدا را بزرگ شمرده، و هر کس قرآن را محترم و بزرگ نشمارد، حرمت خداوند را سبک شمرده است»5. اولین شرط حضور در محضر قرآن، بزرگ شمردن، برخورد مؤدبانه و همراه با احترام است.

2. استعاذه: تلاوت قرآن، باید با پناه بردن از شر شیطان آغاز شود. قرآن کریم میفرماید: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ» نحل/98.

3. پاکیزگی: بهرهمندی از قرآن مستلزم پاکیزگی ظاهری و باطنی شامل: تطهیر دهان و زبان، استغفار از گناهان و تطهیر جسم و جان است؛ چراکه قرآن پاک و پاکیزه است و فقط پاکیزگان میتوانند از آن توشه بردارند: «لا یمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ» واقعه/79.

4. ترتیل: قرآن را باید شمرده و همراه با تأمل تلاوت کرد: «وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً» مزمل/4.

5. تدبر: کتاب خدا باید با تدبر و اندیشه قرائت شود: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیکَ مُبَارَکٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتهِ» ص/29؛ «أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ» محمد/24.

امام صادق علیهالسلام درباره حق تلاوت آیت میفرماید: آیت آن را با دقت بخوانند، حقایق آن را درک کنند و به احکام آن عمل نمایند، به وعدههای آن امیدوار، و از وعیدهای آن ترسان باشند، از داستانهای آن عبرت گیرند، به اوامرش گردن نهند و نواهی آن را بپذیرند. به خدا قسم منظور از حفظ کردن آیت و خواندن حروف و تلاوت سورهها، یاد گرفتن اعشار و اخماس6 آن نیست».7

سخن گفتن و گوش نسپردن به آیت خدا در هنگام تلاوت قرآن از واقعیتهای تلخ در میان مسلمانان میباشد. این در حالی است که خداوند متعال از هرگونه سخن گفتن در وقت تلاوت نهی فرموده است: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» أعراف/204؛ هنگامی که قرآن خوانده میشود، بدان گوش فرا دهید و خاموش باشید، شاید مشمول رحمت خدا شوید.

پیامبر گرامی اسلام صلیاللهعلیهوآله میفرماید: «از شنونده قرآن شر دنیا رفع گردد، و از خواننده قرآن، گرفتاری آخرت دور گردد، و کسی که یک آیه قرآن گوش دهد، برای او بهتر است از کوه «ثبیر»8 که از طلا باشد»9.

اگر مؤمنان راستین و پرهیزکاران واقعی، تلاوت را با تدبر همراه سازند، از سفره رنگین الهی بهرهمند شوند. حضرت علی علیهالسلام اشتیاق آنان را چنین توصیف میفرماید: «پرهیزکاران در شب برپا ایستاده، مشغول نمازند. قرآن را جزءجزء و با تفکر و اندیشه میخوانند، با قرآن جان خود را محزون و داروی درد خود را مییابند و هرگاه به ایهای میرسند که ترس از خدا در آن باشد، گوش دل به آن میسپارند، و گویا صدای بر هم خوردن شعلههای آتش، در گوششان طنینافکن است»11.

قرآن کتاب تدبر است و اکتفا به تلاوت بدون تدبر، نمیتواند انسان را به اهداف قرآن رهنمون شود. اساساً قرآن کریم برای تدبر نازل شده است: «کِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیکَ مُبَارَکٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتهِ» ص/29؛ این کتابی است پر برکت که بر تو نازل کردهایم تا در آیت آن تدبر کنند».

قرآن، کسانی را که در آیت خدا تدبر نمیکنند، مورد سرزنش قرار میدهد و میفرماید: «أَفَلا یتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَی قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا محمد/24؛ ایا آنها در قرآن تدبر نمیکنند، یا بر دلهایشان قفل نهاده شده است؟!»

توجه بیش از حد به الفاظ و عبارات قرآن، تلاش برای به پایان رسانیدن سورههای قرآن، عدم اهتمام به درک آموزههای قرآن در هنگام تلاوت و بیتوجهی به ترویج فرهنگ تدبر در مراکز علمی و آموزشی، از نمونههای آشکار مهجوریت تدبر در قرآن میباشد.

تمام مراحل و مراتب ارتباط با قران اعم از آموزش قرائت، تدبر، انس و آشنایی با معارف الهی قرآن، مقدمهای برای عمل کردن است. اگر قرآن در عمل و رفتار و گفتار و شخصیت انسان و جامعه تجلی نیابد و ظهور و بروز پیدا نکند، هرگز به قرآنی شدن انسان و جامعه نخواهد انجامید. عمل به قرآن است که جانها را منقلب میکند و جوامع را تعالی میبخشد. به قول اقبال لاهوری:

نقش قرآن چون که در عالم نشست

نقشه های پاپ و کاهن را شکست

فاش گویم آنچه در دل مضمر است

این کتابی نیست چیز دیگر است

چون که در جان رفت، جان دیگر شود

جان چو دیگر شد، جهان دیگر شود

از این رو، اکتفا به آموزش، تعلیم و قرائت، تدبر و شناخت مفاهیم قرآنی و برگزاری جشنواره و نمایشگاهها، فقط میتواند ظاهر و نام قرآن را از مهجوریت و غربت برهاند؛ در حالی که مهجوریت و غربت اصلی، عمل نکردن و اجرا نشدن فرامین و اهداف قرآنی در عمل و رفتار مردم و متن جامعه است.

به عنوان مثال در یک سخنرانی در سال 43 در مورد نقشه‏های استعمار بیان کردند: «سلطه مستکبرین بر دولت های اسلامی در اثر دست ‏برداشتن از قرآن کریم واتکاء نداشتن بر قواعد اسلام بوده است.[13]

ایشان در تبیین این مهجوریت و جهات و ابعاد گوناگون آن می فرماید:

"مهجور گذاردن قرآن مراتب بسیار و منازل بى‏شمار دارد که به عمده آن شاید ما متّصف باشیم. آیا اگر ما این صحیفه الهیّه را مثلًا جلدى پاکیزه و قیمتى نمودیم و در وقت قرائت یا استخاره بوسیدیم و به دیده نهادیم، آن را مهجور نگذاشتیم؟ آیا اگر غالب عمر خود را صرف در تجوید و جهات لغویّه و بیانیّه و بدیعیّه آن کردیم، این کتاب شریف را از مهجوریّت بیرون آوردیم؟ آیا اگر قرائات مختلفه و امثال آن را فرا گرفتیم، از ننگ هجران از قرآن خلاصى پیدا کردیم؟ آیا اگر وجوه اعجاز قرآن و فنون محسّنات آن را تعلّم کردیم، از شکایت رسول خدا صلّى اللَّه علیه و آله و سلم مستخلص شدیم؟ هیهات! که هیچ یک از این امور مورد نظر قرآن و مُنَزِّلْ عظیم الشأن آن نیست. قرآن کتاب الهى است و در آن شئون الهیّت است؛ قرآن حبل متّصل بین خالق و مخلوق است و به وسیله تعلیمات آن باید رابطه معنویّه و ارتباط غیبى بین بندگان خدا و مربّى آنها پیدا شود؛ از قرآن باید علوم الهیّه و معارف لدنّیّه حاصل شود. رسول خدا صلى اللَّه علیه و آله به حسب روایت کافى شریف فرموده: انَّمَا الْعِلْمُ ثَلاثَةٌ: آیةٌ مُحْکَمَةٌ؛ وَ فَریضَةٌ عادِلةٌ؛ و سُنَّةٌ قائِمَةٌ.

قرآن شریف حامل این علوم است؛ اگر ما از قرآن این علوم را فرا گرفتیم، آن را مهجور نگذاشتیم. اگر دعوت‏هاى قرآن را پذیرفتیم و از قصّه‏هاى انبیاء علیهم السلام که مشحون از مواعظ و معارف و حِکَم است تعلیمات گرفتیم، اگر ما از مواعظ خداى تعالى و مواعظ انبیاء و حکماء که در قرآن مذکور است موعظت گرفتیم، قرآن را مهجور نگذاشتیم؛ و الّا غور در صورت ظاهر قرآن نیز اخلاد إلى الأرض است، و از وساوس شیطان است که باید به خداوند از آن پناه برد."