نور در حرم نور

تفسیر: [کوتاهى عمر دنیا در برابر سراى دیگر]

به دنبال شرح بعضى از صفات مشرکان در آیات گذشته در اینجا اشاره به وضع دردناکشان در قیامت کرده مى‏گوید:" به خاطر بیاور آن روز را که خداوند همه آنها را محشور و جمع مى‏کند در حالى که چنان احساس مى‏کنند که تمام عمرشان در این دنیا بیش از ساعتى از یک روز نبوده، به همان مقدار که یکدیگر را ببینند و بشناسند" (وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنَ النَّهارِ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ‏).

این احساس کم بودن مقدار اقامت در دنیا یا به خاطر آن است که اصولا در برابر زندگى جاویدان قیامت به مقدار ساعتى بیش نیست.

و یا به خاطر آن است که این دنیاى ناپایدار چنان با سرعت بر آنها گذشته که گویى یک ساعت بیش نبوده است.

و یا اینکه به خاطر عدم استفاده صحیح از عمر خود چنین مى‏پندارند که همه عمرشان بیش از یک ساعت ارزش نداشته است! بنا بر آنچه در تفسیر فوق گفتیم جمله‏ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ‏ (یکدیگر را مى‏شناسند) اشاره به مقدار درنگ آنها در دنیا است، یعنى آن چنان عمر را کوتاه احساس مى‏کنند که گویا تنها به مقدارى بوده که دو نفر یکدیگر را ببینند و معارفه‏اى در میان آنها انجام گردد و از همدیگر جدا شوند.

این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که منظور احساس کوتاهى زمان دوران برزخ است، یعنى آنها در دوران برزخ در حالتى شبیه به خواب فرو مى‏روند که گذشت سالها و قرون و اعصار را احساس نمى‏کنند، بطورى که به هنگام رستاخیز فکر مى‏کنند دوران برزخشان که شاید هزاران و یا دهها هزار سال بوده بیش از ساعتى نبوده است.

شاهد این تفسیر آیه 55 و 56 سوره روم است که مى‏گوید: وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ یُقْسِمُ الْمُجْرِمُونَ ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ کَذلِکَ کانُوا یُؤْفَکُونَ وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلى‏ یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ‏.

از این دو آیه استفاده مى‏شود که گروهى از مجرمان به هنگامى که قیامت‏ بر پا مى‏شود سوگند یاد مى‏کنند که دوران برزخشان ساعتى بیش نبوده است ولى مؤمنان به آنها مى‏گویند دورانى طولانى بوده و هم اکنون قیامت بر پا شده است و شما نمى‏دانید (و مى‏دانیم برزخ براى همه یکسان نیست و شرح آن را ذیل آیات مناسب خواهیم داد).

مطابق این تفسیر معنى جمله" یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ‏" چنین خواهد بود که آنها بقدرى زمان برزخ را کوتاه احساس مى‏کنند که هیچ مطلبى از دنیا را فراموش نکرده‏اند و یک دیگر را به خوبى مى‏شناسند.

و یا اینکه اعمال زشت یکدیگر را در آنجا مى‏بینند و باطن یکدیگر را مى‏شناسند و این خود یک رسوایى بزرگ براى آنها است.

سپس اضافه مى‏کند در آن روز به همه آنها ثابت مى‏شود" افرادى که روز رستاخیز و ملاقات پروردگار را تکذیب کردند، زیان بردند"، و تمام سرمایه‏هاى وجود خود را از دست دادند بى آنکه نتیجه‏اى بگیرند (قَدْ خَسِرَ الَّذِینَ کَذَّبُوا بِلِقاءِ اللَّهِ‏).

" و اینها به خاطر این تکذیب و انکار و اصرار بر گناه و لجاجت، آمادگى هدایت نداشتند" (وَ ما کانُوا مُهْتَدِینَ‏).

چرا که قلبشان تاریک و روحشان ظلمانى بود.

قوله تعالى: «وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً مِنَ النَّهارِ یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ‏» «إلخ» ظاهر الآیة أن یکون «یَوْمَ‏» ظرفا متعلقا بقوله: «قَدْ خَسِرَ» إلخ، و قوله:

«کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا ساعَةً» إلخ، حالا من ضمیر الجمع فی «یَحْشُرُهُمْ‏» و قوله: «یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ‏» حالا ثانیا مبینا للحال الأول.

و المعنى قد خسر الذین کذبوا بلقاء الله فی یوم یحشرهم إلیه حال کونهم یستقلون هذه الحیاة الدنیا فیعدونها کمکث ساعة من النهار و هم یتعارفون بینهم من غیر أن‏ ینکر بعضهم بعضا أو ینساه.

و قد ذکر بعضهم أن قوله: «کَأَنْ لَمْ یَلْبَثُوا» صفة لیوم أو صفة للمصدر المحذوف المدلول علیه بقوله: «یَحْشُرُهُمْ‏»، و ذکر بعض آخر أن قوله: «یَتَعارَفُونَ بَیْنَهُمْ‏» صفة لساعة، و هما من الاحتمالات البعیدة التی لا یساعد علیها اللفظ.

و کیف کان ففی الآیة رجوع إلى حدیث اللقاء المذکور فی أول السورة و انعطاف على ما ذکره آنفا أن من المتوقع أن یأتیهم تأویل الدین.

فکأنها تقول: إنهم و إن لم یأتهم تأویل القرآن بعد لا ینبغی لهم أن یغتروا بالجمود على مظاهر هذه الحیاة الدنیا و یستکثروا الأمد و یستبطئوا الأجل فإنهم سوف یحشرون إلى الله فیشاهدون أن لیست الحیاة الدنیا إلا متاعا قلیلا، و لا اللبث فیها إلا لبثا یسیرا کأن لم یلبثوا إلا ساعة من النهار یتعارفون بینهم.

فیومئذ یظهر لهم خسرانهم فی تکذیبهم بلقاء الله ظهور عیان و ذلک بإتیان تأویل الدین و انکشاف حقیقة الأمر و ظهور نور التوحید على ما کان، و وضوح أن الملک یومئذ لله الواحد القهار جل شأنه.

قوله تعالى: «وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلى‏ یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ‏» إلخ، رد منهم لقول المجرمین: «ما لَبِثُوا غَیْرَ ساعَةٍ» فإن المجرمین لإخلادهم إلى الأرض و توغلهم فی نشأة الدنیا یرون یوم البعث و الفصل بینه و بین الدنیا محکوما بنظام الدنیا فقدروا الفصل بساعة و هو مقدار قلیل من الزمان کأنهم ظنوا أنهم بعد فی الدنیا لأنه مبلغ علمهم.

فرد علیهم أهل العلم و الإیمان أن اللبث مقدر بالفصل بین الدنیا و یوم البعث و هو الفصل الذی یشیر إلیه قوله: «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى‏ یَوْمِ یُبْعَثُونَ»: المؤمنون: 100.

فاستنتجوا منه أن الیوم یوم البعث و لکن المجرمین لما کانوا فی ریب من البعث و لم یکن لهم یقین بغیر الدنیا ظنوا أنهم لم یمر بهم إلا ساعة من ساعات الدنیا و هذا معنى قولهم: «لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلى‏ یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ‏»، أی کنتم جاهلین مرتابین لا یقین لکم بهذا الیوم و لذلک اشتبه علیکم أمر اللبث.

در این حال مجرمان در میان خود، در باره مقدار توقفشان در عالم برزخ آهسته به گفتگوى مى‏پردازند، بعضى مى‏گویند: شما تنها ده شب (یا ده شبانه روز) در عالم برزخ بودید (یَتَخافَتُونَ بَیْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً).

بدون شک مدت توقف آنها در عالم برزخ طولانى بوده است، ولى در برابر عمر قیامت مدتى بسیار کوتاه به نظر مى‏رسد.

این آهسته گفتن آنها یا بخاطر رعب و وحشت شدیدى است که از مشاهده صحنه قیامت به آنها دست مى‏دهد و یا بر اثر شدت ضعف و ناتوانى است.

بعضى از مفسران نیز احتمال داده‏اند که این جمله اشاره به توقف آنها در دنیا بوده باشد که آخرت و حوادث وحشتناکش به منزله چند روز کوتاه به حساب مى‏آید.

*** سپس اضافه مى‏کند" ما به آنچه مى‏گویند کاملا آگاهیم"

 (نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ‏).

خواه آهسته بگویند یا بلند.

" و در این هنگام کسى که از همه آنها راه و روشى بهتر و عقل و درایتى بیشتر دارد میگوید تنها شما یک روز درنگ کردید"! (إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا یَوْماً).

مسلما نه ده روز مدتى است طولانى و نه یک روز، ولى این تفاوت را با هم دارند که یک روز اشاره به کمترین اعداد آحاد است، و 10 روز به کمترین اعداد عشرات، لذا اولى به مدت کمترى اشاره مى‏کند، به همین دلیل قرآن در مورد گوینده این سخن تعبیر به" أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً" کرده است (کسى که روش و فکر او بهتر است) زیرا کوتاهى عمر دنیا یا برزخ، در برابر عمر آخرت و همچنین ناچیز بودن کیفیت اینها در برابر کیفیت آن، با کمترین عدد سازگارتر مى‏باشد

قوله تعالى: «یَتَخافَتُونَ بَیْنَهُمْ إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً- إلى قوله- إِلَّا یَوْماً» التخافت‏ تکلیم القوم بعضهم بعضا بخفض الصوت و ذلک من أهل المحشر لهول المطلع، و قوله: «إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا عَشْراً» بیان لکلامهم الذی یتخافتون فیه، و معنى الجملة على ما یعطیه السیاق: یقولون ما لبثتم فی الدنیا قبل الحشر إلا عشرة أیام، یستقلون لبثهم فیها بقیاسه إلى ما یلوح لهم من حکم الخلود و الأبدیة.

و قوله: «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ إِذْ یَقُولُ أَمْثَلُهُمْ طَرِیقَةً إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا یَوْماً» أی لنا إحاطة علمیة بجمیع ما یقولون فی تقریر لبثهم إذ یقول أمثلهم طریقة أی الأقرب منهم إلى الصدق إن لبثتم فی الأرض إلا یوما و إنما کان قائل هذا القول أمثل القوم طریقة و أقربها إلى الصدق لأن اللبث المحدود الأرضی لا مقدار له إذا قیس من اللبث الأبدی الخالد، و عده یوما و هو أقل من العشرة أقرب إلى الواقع من عده عشرة، و القول مع ذلک نسبی غیر حقیقی و حقیقة القول فیه ما حکاه سبحانه فی قوله: «وَ قالَ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ وَ الْإِیمانَ لَقَدْ لَبِثْتُمْ فِی کِتابِ اللَّهِ إِلى‏ یَوْمِ الْبَعْثِ فَهذا یَوْمُ الْبَعْثِ وَ لکِنَّکُمْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ» الروم: 56، و سیجی‏ء استیفاء البحث فی معنى هذا اللبث فی تفسیر الآیة إن شاء الله تعالى.