نور در حرم نور

..... المیزان

در باره کسى گفته مى‏شود" عشى"،" یعشى"،" عشا"- از باب علم یعلم- که چشمانش دچار آفتى شده باشد که هیچ نبیند، و یا تنها شبکور باشد. و در باره کسى گفته مى‏شود" عشا"،" یعشوا"،" عشوا" و" عشوا"- از باب نصر ینصر- که خود را به کورى و یا شبکورى زده باشد، بدون اینکه در چشمانش آفتى باشد. و کلمه" نقیض" از مصدر" تقییض" است که هم به معناى تقدیر است، و هم چیزى را نزد چیزى بردن. مى‏گوییم" قیضه له" یعنى فلانى را نزد فلان کس آورد.

بعد از آنکه گفتار به ذکر متقین منتهى شد که آخرت نزد خدا خاص ایشان است، این موقعیت پیش آمد که چیزى از سر انجام معرضین از حق که خود را از یاد رحمان به کورى مى‏زنند بگوید، و به مال امر آنان اشاره نماید، و بفرماید اینکه خود را از یاد خدا به کورى

مى‏زنند، باعث مى‏شود که قرین‏هایى از شیطان ملازمشان گردند که هیچگاه از ایشان جدا نشوند، تا در آخر با خود وارد عذاب آخرتشان کنند.

پس معناى آیه چنین مى‏شود: کسى که از یاد خداى رحمان خود را به کورى بزند، و به این مساله به نظر شبکورها بنگرد، ما شیطانى برایش مى‏آوریم. و در جاى دیگر تعبیر به ارسال کرده مى‏فرماید:" أَ لَمْ تَرَ أَنَّا أَرْسَلْنَا الشَّیاطِینَ عَلَى الْکافِرِینَ تَؤُزُّهُمْ أَزًّا" «1» و در آیه مورد بحث کلمه" ذکر" را به کلمه" رحمان" اضافه نموده تا اشاره باشد به اینکه یاد خدا خود رحمتى است از خدا.

و معناى قرین در جمله" فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ" مصاحبى است که هرگز از شخص شبکور جدا نمى‏شود

... صافی

فی الخصال عن امیر المؤمنین علیه السلام من تصدّى بالإثم اعشى عن ذکر اللَّه تعالى و من ترک الأخذ عمّن أمره اللَّه بطاعته قیّض له شیطان فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ.

.... نمونه

آرى غفلت از ذکر خدا و غرق شدن در لذات دنیا، و دلباختگى به زرق و برق آن، موجب مى‏شود که شیطانى بر انسان مسلط گردد و همواره قرین او باشد، و رشته‏اى در گردنش افکنده،" مى‏برد هر جا که خاطرخواه او است"! بدیهى است جاى این ندارد که کسى تصور جبر از این آیه کند، چرا که این نتیجه اعمالى است که خود آنها انجام داده‏اند،

این نتیجه عمل خود انسان است هر چند نسبت آن به خداوند نیز به عنوان" سبب الاسباب" بودن صحیح مى‏باشد، این همان چیزى است که در آیات دیگر قرآن به عنوان" تزیین شیطان" (فَزَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ) (نحل- 63) یا ولایت شیطان" (فَهُوَ وَلِیُّهُمُ الْیَوْمَ) (نحل- 63) تعبیر شده است.

بعضى از مفسران احتمال داده‏اند که" شیاطین" در اینجا معنى وسیعى دارد که حتى شیاطین انس را شامل مى‏شود، و آن را اشاره به" رؤسا و سردمداران ضلالت" دانسته‏اند که مستولى و مسلط بر غافلان از یاد خدا مى‏شوند و با آنها قرین هستند، و این توسعه بعید نیست.

سپس به دو امر مهم که شیاطین در باره این غافلان انجام مى‏دهند اشاره کرده مى‏فرماید:" آنها این گروه را از راه خدا بازمى‏دارند" (وَ إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ) «1».

هر وقت اراده بازگشت کنند سنگى بر سر راه آنها مى‏افکنند و مانعى ایجاد مى‏کنند تا هرگز به صراط مستقیم بازنگردند.

و آن چنان طریق گمراهى را در نظر آنها زینت مى‏دهند که:" گمان مى‏کنند هدایت یافتگان حقیقى آنها هستند"! (وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ).

همانگونه که در آیه 38 سوره عنکبوت در باره" عاد" و" ثمود" مى‏خوانیم:

وَ زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطانُ أَعْمالَهُمْ فَصَدَّهُمْ عَنِ السَّبِیلِ وَ کانُوا مُسْتَبْصِرِینَ:

..... نور

سیاست شیطان گام به گام است: «خُطُواتِ» «1»

 مرحله اول القاى وسوسه است. «فَوَسْوَسَ إِلَیْهِ» «2»

 در مرحله دوم تماس مى‏گیرد. «مَسَّهُمْ طائِفٌ» «3»

 مرحله سوم در قلب فرو مى‏رود. «فِی صُدُورِ النَّاسِ» «4»

 مرحله چهارم در روح مى‏ماند. «فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ» «5»

 مرحله پنجم انسان را عضو حزب خود قرار مى‏دهد. «حِزْبُ الشَّیْطانِ» «6»

 مرحله ششم سرپرست انسان مى‏شود. «وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا» «7»

 مرحله هفتم انسان خود یک شیطان مى‏شود. «شَیاطِینَ الْإِنْسِ وَ» ... «8»

امام على علیه السلام در نهج البلاغه مى‏فرماید: شیطان در روح انسان تخم گذارى مى‏کند. «فباض و فرخ فى صدورهم» «9»

 آثار اعراض از یاد خدا:

 باز ماندن از راه خیر. «لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ»

 انحراف فکرى که خیال مى‏کند هدایت یافته است. «یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ»

دیگر موعظه‏پذیر نیست. «وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ» «10»

 توبه نمى‏کند چون خود را کج نمى‏داند.

زندگى نکبت بار دارد. «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً» «11»

 کسى که در دنیا از دیدن حقّ کور است، «یَعْشُ» در آخرت نیز کور محشور مى‏شود. «مَنْ کانَ فِی هذِهِ أَعْمى‏ فَهُوَ فِی الْآخِرَةِ أَعْمى‏» «12»

شیطانِ همراه، ممکن است از دوستان ناباب یا همسر و فرزند یا شریک فاسد باشد. به همین دلیل کلمه شیطان نکره ذکر شده است تا شامل هر نوع شیطانى شود.

نماز، ذکر رحمن است، «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی» «1»

 قرآن، ذکر رحمن است، «نَحْنُ نَزَّلْنَا الذَّکَرُ» «2»

 پس هر کس از نماز و قرآن اعراض کند دچار سلطه شیطان همراه مى‏شود. «فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ»

پیام‏ها:

1 سلطه شیطان در اثر اعمال خود ماست. «وَ مَنْ یَعْشُ ... نُقَیِّضْ» 2 دل یا جاى رحمن است یا شیطان. «وَ مَنْ یَعْشُ عَنْ ذِکْرِ الرَّحْمنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً» 3 کیفر روى گردانى از سرچشمه رحمت، بندگى شیطان سلطه‏گر است. «فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ» 4 تلاش شیطان براى بازداشتن انسان از راه حقّ جدّى است. «إِنَّهُمْ لَیَصُدُّونَهُمْ» 5 بدتر از انحراف عملى، انحراف فکرى است. «یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ»

..... آیات مرتبط

وَ یَوْمَ یَعَضُّ الظَّالِمُ عَلىَ‏ یَدَیْهِ یَقُولُ یَلَیْتَنىِ اتخََّذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلًا(27)یَاوَیْلَتىَ‏ لَیْتَنىِ لَمْ أَتخَِّذْ فُلَانًا خَلِیلًا(28)لَّقَدْ أَضَلَّنىِ عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنىِ  وَ کَانَ الشَّیْطَنُ لِلْانسَنِ خَذُولًا(29)

یا بَنی‏ آدَمَ لا یَفْتِنَنَّکُمُ الشَّیْطانُ کَما أَخْرَجَ أَبَوَیْکُمْ مِنَ الْجَنَّةِ یَنْزِعُ عَنْهُما لِباسَهُما لِیُرِیَهُما سَوْآتِهِما إِنَّهُ یَراکُمْ هُوَ وَ قَبیلُهُ مِنْ حَیْثُ لا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّیاطینَ أَوْلِیاءَ لِلَّذینَ لا یُؤْمِنُونَ (27)

وَ قُل رَّبّ‏ِ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزَاتِ الشَّیَاطِینِ(97)وَ أَعُوذُ بِکَ رَبّ‏ أَن یحَْضُرُونِ(98)

وَ إِمَّا یَنْزَغَنَّکَ مِنَ الشَّیْطانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ (200) إِنَّ الَّذینَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّیْطانِ تَذَکَّرُوا فَإِذا هُمْ مُبْصِرُونَ (201)

اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (19)

إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ إِلاَّ مَنِ اتَّبَعَکَ مِنَ الْغاوینَ (42)

إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَى الَّذینَ آمَنُوا وَ عَلى‏ رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ (99)

إِنَّ عِبادی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفى‏ بِرَبِّکَ وَکیلاً (65)

بعضی از آثار غفلت و تسلط شیطان

26- وَ مِنْهُ، بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: إِذَا وُضِعَ الْغَدَاءُ وَ الْعَشَاءُ فَقُلْ بِسْمِ اللَّهِ فَإِنَّ الشَّیْطَانَ یَقُولُ لِأَصْحَابِهِ اخْرُجُوا فَلَیْسَ هُنَا عَشَاءٌ وَ لَا مَبِیتٌ وَ إِنْ هُوَ نَسِیَ أَنْ یُسَمِّیَ قَالَ لِأَصْحَابِهِ تَعَالَوْا فَإِنَّ لَکُمْ هُنَا عَشَاءً وَ مَبِیتاً^[1].

27- وَ قَالَ ع فِی خَبَرٍ آخَرَ إِذَا تَوَضَّأَ أَحَدُکُمْ وَ لَمْ یُسَمِّ کَانَ لِلشَّیْطَانِ فِی وُضُوئِهِ شِرْکٌ وَ إِنْ أَکَلَ أَوْ شَرِبَ أَوْ لَبِسَ‏^[2] لِبَاساً یَنْبَغِی أَنْ یُسَمِّیَ عَلَیْهِ فَإِنْ لَمْ یَفْعَلْ کَانَ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ شِرْکٌ‏^[3].

37- وَ مِنْهُ، عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ یَحْیَى عَنْ جَدِّهِ الْحَسَنِ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع یَقُولُ‏ الْخَیْلُ عَلَى کُلِّ مَنْخِرٍ مِنْهَا شَیْطَانٌ فَإِذَا أَرَادَ أَحَدُکُمْ أَنْ یُلْجِمَهَا فَلْیُسَمِّ اللَّهَ‏[4].

40- الْکَافِی، بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع‏ حَیْثُ عَلَّمَهُ الدُّعَاءَ إِذَا دَخَلَتْ عَلَیْهِ امْرَأَتُهُ وَ قَالَ فِیهِ وَ لَا تَجْعَلْ فِیهِ شِرْکاً لِلشَّیْطَانِ قَالَ قُلْتُ وَ بِأَیِّ شَیْ‏ءٍ یُعْرَفُ ذَلِکَ قَالَ أَ مَا تَقْرَأُ کِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏ وَ شارِکْهُمْ فِی الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ ثُمَّ قَالَ إِنَّ الشَّیْطَانَ لَیَجِی‏ءُ حَتَّى یَقْعُدَ مِنَ الْمَرْأَةِ کَمَا یَقْعُدُ الرَّجُلُ مِنْهَا وَ یُحْدِثُ کَمَا یُحْدِثُ وَ یَنْکِحُ کَمَا یَنْکِحُ قُلْتُ بِأَیِّ شَیْ‏ءٍ یُعْرَفُ ذَلِکَ قَالَ بِحُبِّنَا وَ بُغْضِنَا فَمَنْ أَحَبَّنَا کَانَ نُطْفَةَ الْعَبْدِ وَ مَنْ أَبْغَضَنَا کَانَ نُطْفَةَ الشَّیْطَانِ‏[5].

.... نکته

ایمان آورندگان به قرآن و پیام وحى، ایمن از سلطه شیاطین (و من یعش عن ذکر الرحمن نقیّض له شیطنًا) برداشت یاد شده بنابر این نکته است که مراد از «ذکر»، قرآن باشد. شاهد آن، آیات پیشین است که در مورد قرآن بود.

عوامل ایجاد کننده غفلت:

دنیا گرایی: مخصوصا اموال و فرزندان

- دلبستگى به تجملات زندگى دنیایى، عامل روى گردانى از یاد خدا است. (و إن کلّ ذلک لمّا متع الحیوة الدنیا ... و من یعش عن ذکرالرحمن)

امام باقر (علیه السلام) خطاب به جابر می‌فرماید:«یَا جَابِرُ إِنَّ الْمُؤْمِنَ لَا یَنْبَغِی لَهُ أَنْ یَرْکَنَ وَ یَطْمَئِنَّ إِلَی زَهْرَةِ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَ اعْلَمْ أَنَّ أَبْنَاءَ الدُّنْیَا هُمْ أَهْلُ غَفْلَة»؛ ^[۵] جابر! شایسته نیست انسان با ایمان متکی و دلگرم به زرق و برق این زندگی باشد، بدان‌که فرزندان (و دلباختگان) دنیا اهل غفلت‌اند.‌

وَ عَنْهُ ع أَنَّهُ قَالَ‏ حَرَامٌ عَلَى قُلُوبِکُمْ أَنْ تَعْرِفَ حَلَاوَةَ الْإِیمَانِ حَتَّى تَزْهَدَ فِی الدُّنْیَا

تسلط شیطان

اسْتَحْوَذَ عَلَیْهِمُ الشَّیْطانُ فَأَنْساهُمْ ذِکْرَ اللَّهِ أُولئِکَ حِزْبُ الشَّیْطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیْطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ (19)

یعنی غقلت و تسلط شیطان یک فرآیند چرخه ای است

آرزوهای دراز

امام علی (علیه السلام) در این باره می‌فرماید:«إِنَّ الْأَمَلَ یُسْهِی الْقَلْبَ وَ یُکْذِبُ الْوَعْدَ وَ یُکْثِرُ الْغَفْلَة»؛ ^[۸] بدانید آرزو دل را به فراموشی می‌کشاند، وعده‌ها را دروغ جلوه می‌دهد و غفلت را زیاد می‌کند.

قال أمیر المؤمنین علیه السلام: انما أخاف علیکم اثنتین: اتباع الهوى و طول الأمل، اما اتباع الهوى فانه یصد عن الحق، و أما طول الأمل فینسى الاخرة