نور در حرم نور

تعلیم کتاب و حکمت که در آیه شریفه (ویُعَلِّمُهُمُ الکِتبَ والحِکمَةَ ویُزَکّیهِم)[1] آمده است، هم عقاید و اخلاق و اعمال عبادی و هم مسایل اقتصادی، سیاسی، نظامی و مانند آن را دربرمی‏گیرد، از این‏رو تزکیه مذکورِ در آیه نیز برای بیان باطن همه این امور است و همان‏گونه که تزکیه هر عمل به سبب نیل به اسرار آن عمل است، هر عملی سرّی دارد که توجه به آن مایه تزکیه روح است، بنابراین، بخش مهم تزکیه نفوس در پرتو آشنایی با اسرار عبادت‏ها و دستورهای دینی است.

حج نیز مانند دیگر عبادت‏ها، آداب و سنن و فرایضی دارد که برای تهذیب نفس است. تشریع محرمات حج برای تطهیر قوایی است که احیانًا گرفتار عصیان و تباهی می‏شود، چنان‏که آیه شریفه (فَلا رَفَثَ ولافُسوقَ ولاجِدالَ فِی الحَجّ)[2] به سه مورد از محرمات حج که ترک هر یک در تطهیر یکی از آن قوای نفسانی نقش دارد اشاره می‏کند؛ یعنی (فَلا رَفَث) به پاک کردن قوه شهویه، (لافُسوق) به تطهیر قوه غضب و (لاجِدال) به تهذیب قوای فکری نظر دارد. با طهارت این قوای سه‏گانه همه کارهای انسانی پاک می‏شود، زیرا هر کاری که از انسان صادر می‏شود با تحلیل دقیق به یکی از سه قوه بازمی‏گردد. تفصیل این مطلب بر عهده علم اخلاق است.

شایان ذکر اینکه، زائر بیت‏الله به هر میزان که به اسرار حج آگاه باشد، حج او خالصانه‏تر است، زیرا خلوص که معیار بهره‏مندی از ثواب و شأنی از شئون عقل عملی است، مسبوق به معرفت است و معرفت از شئون عقل نظری است. شخصِ سالک باید ابتدا مراحل عبادی را بفهمد تا برابر فهم و معرفت خود، اقدام خالصانه داشته باشد، پس بدون آشنایی به اسرار اعمال، پیمودن مراحل کامل اخلاص، میسّر نیست. این نکته درباره معرفت به اسرار سایر عبادات نیز صادق است.

بر اساس نکته یاد شده چنانچه کسی پیش از معرفت به اسرار حج، راهی بیت‏الله شود، گرچه ممکن است بر حسب ظاهر حج او صحیح باشد؛ لیکن حج کامل و مقبول انجام نداده و ضیافت‏الله نصیب او نشده است، زیرا روحِ چنین حج‏گزاری به سبب عدم آگاهی از اسرار حج، تعالی پیدا نکرده است، پس چنین نیست که هر حج‏گزاری به اسرار حج آشنا باشد و حج کامل به‏جا آورَد. تنها حافظان سرّ الهی و گنجینه‏های علوم ربانی که خداوند آنان را بر حفظ اسرار خویش آگاه کرده است، از سرّ حکم آگاه‏اند و به آن سرّ می‏رسند.

برای آشنایی بهتر و بیشتر با اسرار حج، باید سنّت و سیرت حج‏گزاران راستین، یعنی معصومان‏(علیهم‌السلام) به دقت مورد بررسی و تأسّی قرار گیرد، زیرا آنان در کنار رعایت آداب و سنن و فرایض حج و عمل به احکام ظاهری آن، تکیه‏گاه تکوینی آن‏ها را نیز در نظر داشتند.

تذکر این نکته نیز سودمند است که راز بسیاری از عبادات بر انجام‏دهندگان آن‏ها پوشیده نیست؛ لیکن پی‏بردن به راز مناسک حج دشوار است و اسرار بسیاری از آن‏ها با عقل بشری قابل تبیین نیست، از این‏رو مراسم و مناسک حج با بندگی محض و تامّ هماهنگ‏تر و تعبّد در آن بیش از سایر دستورات دینی است، چنان‏که رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم به هنگام لبیک‏گفتن، به خدا عرض کرد: خدایا! من با رقیّت و عبودیّت محض لبیک می‏گویم و حج می‏گزارم: لَبَّیْکَ بِحَجَّةٍ حَقًّا تَعَبُّدًا وَرِقًّا.[1]

[1] ـ المحجّة البیضاء، ج‏2، ص‏197.[جرعه ای از صهبای حج -  صفحه 187]

با توجه به آنچه درباره موضوع این فصل بیان شد، به اختصار به نکاتی در همین زمینه اشاره می‏شود:

1. حکمت انجام قربانی، تقرب و تعالی قربانی‏کننده و تقوای او به سوی خداست، زیرا آنچه به خدا می‏رسد، باطن و روح عمل است: (لَن‏یَنالَ اللهَ لُحومُها ولادِماؤُها ولکِن یَنالُهُ التَّقوی‏ مِنکُم)، بنابراین، قربانی آنگاه مقبول است که با تقوا انجام گیرد و روح این عملْ تقوا باشد. افزون‏بر این، همه شئون عامل آن، خواه در این عمل، خواه در اَعمال دیگر، بر پایه تقوا تنظیم شده باشد: (اِنَّما یَتَقَبَّلُ اللهُ مِنَ المُتَّقین).[1]

2. هر عملی که به قصد قربت انجام گیرد قربانی است، چنان‏که در حدیث است که زکات و نماز، قربانی مسلمانان است: إنَّ الزَّکاةَ جُعِلَتْ مَعَ الصَّلاةِ قُرْبانًا لأهْلِ الإسْلام.[ نهج البلاغه2 ]

3. سرّ قربانی این است که حج‏گزار و قربانی‏کننده با تمسک به حقیقت ورع، گلوی دیو طمع را بریده و او را بکُشد[3]، بنابراین، صرف ذَبْح گاو و گوسفند یا نَحْر شتر و رها کردن آن‏ها بدون توجه به سرّ قربانی، مایه تعالی حج‏گزار نیست.

مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل    ج‏10    171     17 باب نوادر ما یتعلق بأبواب العود إلى منى إلى آخره و بکثیر من الأبواب السابقة ..... ص : 165

حدیث شبلی از امام سجاد ع: قَالَ فَعِنْدَ مَا ذَبَحْتَ هَدْیَکَ نَوَیْتَ أَنَّکَ ذَبَحْتَ حَنْجَرَةَ الطَّمَعِ بِمَا تَمَسَّکْتَ بِهِ مِنْ حَقِیقَةِ الْوَرَعِ وَ أَنَّکَ اتَّبَعْتَ سُنَّةَ إِبْرَاهِیمَ ع بِذَبْحِ وَلَدِهِ وَ ثَمَرَةِ فُؤَادِهِ وَ رَیْحَانِ قَلْبِهِ وَ حَاجَّهُ سُنَّتُهُ لِمَنْ بَعْدَهُ وَ قَرَّبَهُ إِلَى اللَّهِ تَعَالَى لِمَنْ خَلْفَه‏

4. امام باقر(علیه‌السلام) فرمود: خدای سبحان قربانی کردن را دوست دارد: إنَّ الله عَزّوَجَلَّ یُحِبُّ إطْعامَ الطَّعامِ وَإراقَةَ الدِّماء.[4] ممکن است یکی از حکمت‏های آن، بهره‏مندی گرسنگان و محرومان از گوشت قربانی باشد، گرچه گاهی از این سنّت الهی و برنامه جامع و سودمند، بهره‏برداری صحیح و مطلوب نمی‏شود.

در حدیث دیگری که اهتمام به قربانی در آن مشهود است، امام صادق‏(علیه‌السلام) فرمود: رسول اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم در حجةالوداع، 100شتر با خود برده بودند. بیش از 30شتر را به امیر مؤمنان، علی‏(علیه‌السلام) بخشیدند که آن حضرت همه را نَحْر کردند و رسول اکرم‏صلی الله علیه و آله و سلم نیز بقیه شتران را قربانی کردند.[1] این حدیث به‏گونه‏ای دیگر نیز نقل شده است.

          [1] ـ وسائل الشیعه، ج‏11، ص‏222 ـ 223 و 231 و 236.

5. آیه شریفه (لِیَشهَدوا مَنفِعَ لَهُم ویَذکُرُوا اسمَ اللهِ فی اَیّامٍ مَعلومتٍ عَلی‏ ما رَزَقَهُم مِن بَهیمَةِ الاَنعم)[2] افزون بر شمول سود صوری و منفعت معنوی امت اسلامی، یاد حق تعالی را هدف دانسته و مهم‏تر آنکه به جای نام قربانی، یاد خدا را ذکر می‏کند تا روشن شود که هدف از «تضحیه» همانا «تسمیه خداست» نه صرف نَحر و ذَبْح؛ یعنی به جای اینکه بفرماید: «قربانی کنند»، می‏فرماید: «خدا را به یاد آورند که آن‏ها را از دام‏های حلال، مانند گوسفند، روزی داد»، به طوری که هم اصل قربانی به نام خدا آغاز گردد و هم همه نعمت‏های دامی در طول مدت زندگی برای همه انسان‏ها به عنوان یاد خدا مطرح شود.